Актусола
Пайскырык поселенин Актусола исторический вӓрвлӓ доно паян ылеш. Актуш — ти солалан негӹзӹм пиштен, седӹндон сола тенге маналтеш. А XVI—XVIII курымвлӓн тӹдӹм «Малая Емангаши» маныныт. Актусолан ӱл частьшӹн 200 метр ӧрдӹжӹштӹ кӱкшӹ вӓрӹштӹ пӹсманӹм анжыктышы штолмы шалга. Молнам тӹдӹ Азан дон Угарман губенрнявлан пысманыштым айырен. Ти стелалан 100 и утла. Тӹдӹм молнам тиштӹ эртӹшӹ Москва (Кӹтӹри Кугижӓн) тракт сага шагалтымы. Тӹшец пиш цеверӹн цилӓ портту йӹрвӓш, Ямангаш вел кайыт. Кӹзӹт ти стела-пирамида форман, жеп ӹшкӹмжӹнӹм нӓлӹн: стенӓвлӓжӹ кӓтлен шӹнденӹт, сек кӱшӹл лаштыкшы (тӹштӹ кугижӓ кӹлӹн символжы — кок вуян курныжым анжыктымы ылын) урын вален. 19-шӹ курымын Москва тракт Кырык сирӹштӹ 68 уштышыш шыпшылтын дӓ Ямангаш, Виловат, Кожваж, Тошты Шӹндӹр гач эртен. Тӹдӹ грунтовой ылын, но пасна лаштыквлӓжӹ, лымынок кырык вӹкӹ кузымы годым кӱэрвлӓ доно шӓрӹмӹ ылын. Актусолам валымы годым ӱлнӹ техень кӱэр доно шӓрӹмӹекатерининский трактын участкыжы перегӓлт кодын. Тидӹцӱдӓлӓ чучеш. Вет ти корны мычкы тӹжем заключенный, каторжан ссылкыш Сибирьӹш кенӹт, вольный ӓль вольный агыл путешественниквлӓ эртенӹт. Ти корны арестованныйвлӓн этапный корнышты ылын. Нӹнӹм Москва гӹц Владимир гач Сибирьӹш колтенӹт. Седӹндон эче ти корным «Кандальный» маныныт. Ти корны мычкы Екатерина II эртен. Седӹндон эче ти корны государственный ылын. Седӹндон тӹдӹм халык эче «екатерининский» манын. Тӹдӹ пиш керӓлеш шотлалтын: Кырык сирӹм Йыл доно дӓ Йыл кымдемӹштӹ вӓрлӓнӹшӹ вес халавлӓ доно ушен. 1854 ин ти тракт мычкы кӹвервлӓм тӧрленӹт.
Ти вӓрӹштӓт кок кӹверӹм ӹштенӹт. Мамалай ӓнгӹр гач — пун кӹверӹм, а Пактай гач — кӱ пычвлӓм пиштенӹт. 1920-шы и якте марынвлӓн мулӓндӹм Угарман, Азан, Вичӹ губернивлӓ лошты пайылымы ылын. А пӹсмӓн мӓнгӹ гӹц мӹндӹрнӹ агыл лапышты «Дворики» сола вӓрлӓнен. Кӹзӹт тӹ вӓрӹштӹ нимат уке. Шӹм метр нӓрӹ кӱкшӹцӓн мӓнгӹ-стела кӹзӹт шӹверемӓн лач кокты веле кодын: Щурово солашты (Рязан дон Москва губернивлӓ лошты) дӓ кокшы — Актусолашты. Тидӹ архитектурный памятникӹш сӓрнӓлтӹн. Актусолашток первишӹ часовня перегӓлт кодын.