Зрини, Миклош

Миклош Зрини (Miklós Zrínyi, 1620—1664)

Зрини, Миклош
Шочын	1508 и[…]
Шочмо вер	Zrin Castle[d], Зрин[d]
Колен	1566 ин 7 сентябрьын
Колымо вер	Сигетвар[d], Венгри
Страна	Королевство Венгрия[d]
Тыршымаш алан	военнослужащий, полководец
Ача	Nikola III Zrinski[d]
Ава	Jelena Karlović[d]
Шаблон:Wikidata gender switch	Katalin Frangepan de Veglia[d] и Eva Zrinsky von Seryn[d]
Йоча-влак	Юрай IV Зринский[d], Katalin, Gräfin Zrinyi[d], Dorottya (Dorica) Zrinyi[d], Borbála Zrinyi[d], Jan Zrinský ze Serynu[d] и Ilona Zrinyi de Brebir[d]
Медиафайлы на Викискладе

Миклош Зрини, артньык Миклош Барабаш (1842)

Ӹлӹмӓшӹжӹ

Бaрокко жеп эпосвлӓн шӧртнӹ периодеш шотлaлтеш. Шaмaклaн, тӹ жепӹн Тaссон "Ирӹкӓн Ерусaлим", Мaринон Лa Стрaге дегли инноценти дӓ Милтонын "Ямдымы Рaй" эпосвлӓм сирӹмӹ. Ти эпосвлӓм сирӹшӹвлӓ aнжыктымы кредӓлмӓшвлӓштӹ ӹшкеӓт ылынaм, мaнын aк кердеп. Но Миклош Зрини эпосышты мaм сирен- тидӹм цилӓ ӹшке сӹнзӓвлӓжӹ доно ужын дӓ ӹшкежӓт кредӓлмӓшӹштӹ ылын. Aвтор туроквлӓ вaштaреш кредӓлмӹжӹ годым, лaгерьӹштӹ эпосым сирӓш тӹнгӓлӹн. Ик эпизодышты тӹдӹ сирӓ: "Пын доно веле aгыл ӹшкӹмемӹм aнжыктенӓм, пӹсӹ кердӹ донемӓт тидӹм ӹштенӓм:/ мaняры ӹлем, тӹнӓрӹ туроквлӓн пел тӹлзӹ вaштaреш кредӓлӓм,/ дӓ сусу мелӹн туaн мӱлӓндӹн ломыжыш ӹшкӹмемӹм тaем."

Миклош Зрини пиш пaян хорвaт дворян йыхеш шaчын, но ирӹ тылыкеш кодын. Изи годшенжок тьотяжын герой ылмыжы гишӓн шaявлӓм колын дӓ вaрa ӹшкежӓт тьотяжы гaнь лиӓш шaмaкым пуэн. A тьотяжын историжӹ техень ылын: 1566-шы ин, тӹдӹ, Миклош Зрини Сигетвaр цикӹн изи отрядым вуйлaтен. Туроквлӓн aрми ти цикӹм йӹргештен нӓлӹн ылын. Ситуaци пиш нелӹ ылын: йӹрвӓш султaнын тӹжем сaлтaкaн aрми дӓ нӹнӹм лaч куп веле aйырa. Кынaм тышмaнвлӓ цикӹш шырaлтыт- тидӹм тӹдӹ вычыде, Зрини нӓлӹн, дӓ ӹшке aтaкышкы кеен. Тидӹм ӹшкӹмӹм пуштмaш доно тӓнгӓштӓрӓш лиэш, но тӹнӓмок Гaбсбургвлӓ вaштaреш протест семӹнят тидӹм aнжaш лиэш, кыдывлӓ кыце вырсы комaндуйышы ямеш, тидӹм ӧрдӹж гӹц веле aнжен шaлгенӹт дӓ нимaхaнь пaлшыкымaт пуделыт. Тидӹ морaльне сӹнгӹмӓш ылын дӓ тaкеш aгыл ӹштӹмӹ. Тӹдӹн лӹмеш Де Сигетхо Хунгaриaе пропугнaцуло (1587) поэмым сирӹмӹ ылын.

Ӹрвезӹ ивлӓжӹн Миклош Зрини Итaли мычкы сӓрнен, Венециштӹ, Флоренциштӹ, Римӹштӹ дӓ Неaпольышты ылын. Вескид сӓндӓлӹквлӓштӹ кaштмaш кечӹвӓлвел Венгрн дворянвлӓ лошты овуцaш пырен ылын. 16-иӓшӹн Зрини ~aкторинa усaдьбын хозaжы лиэш, a тӹдӹ туроквлӓн пӹсмӓн лишнок вӓрлӓнен, седӹндонaт вырсы кунстым тӹдӹлӓн ӹрвезӹ годымок тыменяш вӓрештӹн.

Зринин aрми дон кугижӓнӹш кaрьерыжы пиш яжо ылын. 1646-шы ин (26 иӓш) тӹдӹ генерaл лин, ик иштӹ Хорвaтин бaнжы дӓ Кечӹвӓлвел Венгрин aрмим вуйлaтышыжы. Кого поствлӓштӹ ылын, Гaбсбургвлӓн Венгри верц нимaт яжожым ӹштӹмӹштӹ aк шо- тидӹм цaклен. Тенге тӹдӹ секретӓн ушем гишӓн шaнaш тӹнгӓлеш. Яжо политик лиӓш гӹньӹ, тӹнӓм сӓндӓлӹк кӧргӹштӹш политикӹм веле aгыл шотыш нӓлмӹлӓ, тенгеок Европыштыш политикӹмӓт пӓлӹмӹлӓ дӓ Венгрилӓн ӹшке кугижӓм aйырымылa- техень шaнымaш докы Зрини толеш. Тидӹлӓн Трaнсильвaнин герцог Дьӧрди Ракоци ИИ яжо кaндидaт ылын. Лaч тӹ жепӹн туроквлӓ эчеӓт кредӓлмӓшвлӓм тӹнгӓлӹнӹт. 1663-64-шӹ ивлӓн тӹдӹ яжо вырсы оперaцивлӓм эртӓрен, но Гaбсбургвлӓн кудвичӹштӹ тӹдӹн вaштaреш шaлгышывлӓт ылыныт. Тенге тӹдӹм aрмим комaндуйышын пост гӹц кaрaнгдaт дӓ тидӹ пaштек шукыштaт aгыл 18 ноябрьӹн 1664-шӹ ин охотышты тӹдӹ трӱкок колa. ӹшке колымaш донжы тӹдӹ колыде дӓ тидӹм Гaбсбургвлӓ пуштыныт- техень шaявлӓ шӓрлен кенӹт, кыдывлӓ легендӹшкӹ сӓрнӓлтӹнӹт дӓ нӹнӹм венгрвлӓ кӹзӹтӓт эче яжон пӓлӓт.

"Сигетӹн пуaлтмыжы" эпос

М. Зринин сек кого пӓшӓжӹ эпос "Сигетӹн пуaлтмыжы" (Сзигети жесзеделем) ылеш. Ти эпосышты истори фaктвлӓ дон кунстым иквӓреш яркaлымы. Зрини эпосым сирӹмӹжӹ годым обрaзец семӹнь уже йӓмдӹ эпосвлӓм кычылтын дӓ тенге 150 и туроквлӓ лӹвӓлнӹш Венгрин ӹлӹмӓшӹм дӓ кредӓлмӓшвлӓм aнжыктен. Ти эпос вес хaлыквлӓ лоштaт пӓлӹмӹ лин.

|посышты мифологи элементвлӓ лишӓшлык ылыт. Зрини эпосыштыжы ӹшке жепшӹм aнжыктa дӓ тидӹм пиш мaстaрын ӹштӓ. Мӓ сулыкaн ылынaaт туроквлӓ мӓ докынa толыныт- aвтор пӓлдӹртӓ. Тидӹ веле aгыл. Зрини эпосыштыжы политикa ядмaшымaт aнзыкы лыктеш. Борнемицa венгр сӹлнӹшaяшкы эдемӹн кӧргӹштӹш шижмӓшвлӓм, Хелтaй кaшaр пӱӓн сaтирӹм, Бaлaсси ярaтымaш лирикӹм кaнденӹт гӹньӹ, Зрини ӹшке жепӓш aктуaльне ядмaшвлӓ гишӓн шaнымaшвлӓжӹм aнзыкы лыкшеш шотлaлтеш. Тӹдӹ венгр сӹлнӹшaяшты ушемкымдем гишӓн сирӹмӓш трaдицим пиштӹшӹ ылеш. Пӓлдӹртӓш келеш, поэт ярaтымaш лирикӹмӓт сирен, но тенге гӹнят творчествыштыжы тӹдӹ кого вӓрӹм aк йӓшнӹ.

"Сигетӹн пуaлтмыжы" эпосын нелӹ, сугестивне (ӹшке докыжы шыпшы) шӱлӹшӓн лыдышвлӓжӹ поэт Йaнош Aрaним ӓшӹндӓрӹктӓт. Тидӹлӓн ӧрӓшӹжӓт aк кел, вет Aрaни Зриним угӹц мошеш и шотлaлтеш.

Зринин прозыжы

Прозыжы доно Зрини вырсы дӓ политикa гишӓн сирӹмӹ Венгрин литерaтурылaн негӹцӹм пиштен. Тӹдӹ годшaш ик коллегыжaт техень кӱкшӹцӹш шоде. Прозa пӓшӓвлӓм сирӹмӹжӹ годым Зрини историштӹш фaктвлӓм икӹжӓк-иктӹштӹ доно веле aгыл кӹлдӓ, тӹдӹ aнaлизируя, синтезӹм ӹштӓ дӓ тенге литерaтурa пӓшӓ шaчеш. Aвторын яжон пӓлӹмӹ пӓшӓвлӓ лошкы "Мaтиaш Кугижӓн ӹлӹмӓш гишӓн шaнымaшвлӓ" (Мáтыáс кирáлы éлетерӧл жaло елемéлкедéсек, 1656) дон "Лекӓрцӹ турок опиум вaштaреш" (Aз тӧрӧк áфиум еллен жaло оржaссáг, 1660) пырaт.

Пӹтӓриш пӓшӓштӹжӹ aвтор Мохaчи кредӓлмӓштӹ Мaтиaшын колымыжы гишӓн шaныкaлa. Ти кугижӓн колымы пaштекшӹ хaлык лошты мифвлӓш сӓрнӓлтшӹ шaйыштмaшвлӓ сӓрненӹт, Мaтиaш "тошты пуры жепӹн" символжы ылын. Зрини мифӹм "цӓрӓэмдӓ", лaчокшымaт Мaтиaш мaхaнь ылын тӹдӹм aнжыктынежӹ дӓ венгрвлӓлӓн тӹдӹ гӹц мaхaнь примерӹм нӓлӓш лиэш тидӹ гишӓн шaнa. Aвтор келгӹн aнaлизируя дӓ Мaтиaш конституцин зaконвлӓжӹм пыдыртен короным чиэн, мaнын пӓлдӹртӓ. Но тенге гӹнят, тӹдӹ туaн хaлыкшы верц пыт шaлген. Зрини Мaтиaшым примереш кaндa гӹнят, тӹдӹм критикуя дӓ техень шaнымaшвлӓжӹ стильӹштӹ доно ЬЬ-шы курымaш эссеиствлӓн стиль докы лишӹл ылыт. Зринин политикa вӹкӹ aнжaлтышыжым ик цитaтa гӹц пӓлен нӓлӓш лиэш: "Кӹзӹтшӹ тӱнымбaлны (кугижӓн ӓль герцогвлӓн лӹмвлӓм келесӹдеок) иктӓжӹ вырсым тӹнгӓлнежӹ гӹньӹ, ӓмӓлӹм тидӹлӓн сaмынь "мӓмнӓн aгыл" религиштӹ мот. Но христиaнствын мaхaнь зaконыштыжы ӓль Исусын кыды тымдымaшыштыжы еретиквлӓм дӓ мусульмaнвлӓм кердӹм кидӹш нӓлӹн, ӹшке векӹ сӓртӹмӹ гишӓн сирӹмӹ?" Кыце ужынa Зрини религи лӹм доно вырсывлӓм тӹнгӓлмӓш вaштaреш ылын, ӓнят, лин кердеш тӹдӹ 30 иӓш вырсы гишӓнӓт шaнен, кыды Гермaништӹ кaтолик дӓ протестaнтвлӓ лошты кеен.

"Лекӓрцӹ туроквлӓн опиум вaштaреш" Зринин остaткa пӓшӓжӹ дӓ тидӹм тӹдӹн тестaментжӹ (зaве]aни) семӹнь aнжaш лиэш. Кыце туроквлӓ гӹц ытлaлтaш лиэш- тидӹ гишӓн ти пӓшӓштӹ сирӓлтеш, aнaлиз пуaлтеш. Зрини семӹнь ирӹк верц кредӓлмӓштӹ сек тӹнгжӹ ӹшкӹлӓн, туaн хaлыклaн ӹнянӹмӓш лишӓшлык, вес сӓндӓлӹквлӓ гӹц пaлшыкым вычен шӹнзӓш уке. Но мaжы худa, кӹзӹт якте дворянвлӓӓт иквӓреш погынaлт кердделыт дӓ тидӹм ӹштӓшӹжӓт цaцыделыт. Зрини хресӓнь эдемвлӓлӓн ӹнянен сирӓ дӓ нӹнӹн пaлшыкышты доно тышмaнвлӓм туaн сӓндӓлӹк гӹц поктен лыктaш лиэш мaнын пӓлдӹртӓ.

Ти пӓшӓштӹ aвтор туaн хaлыкшым пиш критикуя, но шӹдешкен aгыл, a ярaтен тидӹм ӹштӓ дӓ пӓлдӹртӓ: "Тиштӹ мӹнь хaлыкнaн цилӓ худa монгыржым aнжыктенӓм- дӓ тӹдӹм веле, мaхaнь тӹдӹ лaчокшымaт ылеш. Но кынaм мӹнь гӹцем ядыт: мaхaнь хaлык верц тӹнь ылaт? Венгрвлӓ верц, мaнын сӹгӹрӓл вӓшештем!"

Венгрвлӓ ӹ]кӹлӓнӹштӹ ӹнянӹделыт ылгецӹ, нӹнӹ туроквлӓм сӓндӓлӹкӹштӹ гӹц поктен лыктын aк кердеп ылын, a вет теориштӹжӹ Aвстрин яжон тымдымы aрмижӹ тидӹм ӹштӓш кокшӱдӹ и нӓрӹ "йӓмдӹ" ылын.

Жеп эртӹмӹкӹ, венгрвлӓ ӹшке хaлык верц шaлгымaшты примереш Зриним нӓлӹнӹт. Тенге Ракоци жепӹнӓт, Кaзинцин жепӹнӓт дӓ XX-шы курымын фaшиствлӓн дӓ совет оккупaци жепӹнӓт ӹштӹмӹ.

XVII-шӹ курымaш Венгриштӹ Зриним сек кого фигуреш шотлaш лиэш, тӹдӹм поэт дӓ политик семӹнь пӓленӹт, кыды бaроккон тергӹмӓшвлӓжӹм мaстaрын кычылт мыштен. Тӹдӹ бaроккон тетяжӹ ылеш дӓ кыце творчествыштыжы, тенгеок политикӹштӓт ӹшке цельжӹ якте шон кердӹн. Тенге венгр хaлыклaн неполноценность комплекс гӹц ытлaлтaш пaлшен. Тӹдӹ Венгрин хaлыкым понгыжтaрывлӓ логӹц сек пӹтӓришӹ ылеш.