Кырык мары поэзин антологижӹ 2005
Кырык мары поэзин антологижӹ 2005
Кырык мары поэзин антологи халыкнан культура историштӹжӹ пӹтӓришӹ ылеш. Ти антологиш 80 иштӹ сирӹмӹ лыдышвлӓм, поэмӹвлӓ гӹц лаштыквлӓм дӓ кыды авторжын мырывлӓжӹмӓт айырен нӓлмӹ. Тишкӹ цилӓжӹ... поэтӹн лыдышвлӓштӹм пыртымы.
Антологи нӹл кӹдежеш шелӓлтеш: "У ӹлӹмӓшлӓн ӹнянӹшӹвлӓ", "Якшар шӹдӹр лӹвӓлнӹ. Идеалвлӓм ямдышывлӓ", "30-шы ивлӓн традицивлӓм ӧрдӹжеш кодышывлӓ", "У корнывлӓм кӹчӓлшӹвлӓ". Тидӹ гӹц пасна 1767-шӹ ин Казаньышты тыменьшӹ пӓлӹдӹмӹ кырык мары авторын лыдышыжы дон лыдшывлӓ пӓлӹмӹ лин кердӹт.
Антологишкӹ кердмӹ семӹнь шукырак авторын лыдышвлӓм пыртымы. Ти авторвлӓ логӹц кыдыжы кӹзӹт якте виӓнг толшы поэзиштӹнӓ кого фигуреш шотлалтыт (Никандр Ильяков , А. Канюшков , Г. Матюковский). Нӹнӹ пролетарский эстетикӓн поэзим кердмӹштӹ семӹнь виӓнгденӹт. Пиш продуктивный поэтвлӓ ылыныт, лыдышвлӓ гӹц пасна шукы поэмӹм сиренӹт.
Кырык мары поэзиштӹ ик традици улы: ӹлӓлшӹрӓк, опытан поэт вес поэтӹм тымдышашлык. Ик статянжы тидӹ худа овуца агыл, но вес монгыр гӹц анжалмыкы, тенге ылмы годым тымдымы поэт тымдышыжын эстетика анжалтышыжым, сирӹмӹ стильжӹмӓт вӓк ӹшкӹлӓнжӹ нӓлӹн, дӓ вара ӹшкӹмжӹн индивидуальностьшым ямден кердеш. Иван Горный, Егоров Николай , Першуткин Евгений., Володькин Николай анзыцырак пӓлдӹртӹмӹ поэтвлӓн лиништӹм анзыкыла нӓнгенӹт дӓ лыдышвлӓштӹ доно туан поэзинӓм пайдаренӹт.
Поэзинӓ шачынжок пролетариатын поэзижӹ семӹнь шачын. 1920-30-шы ивлӓн сирӹшӹ, у ӹлӹмӓшлӓн ӹнянӹшӹ поэтвлӓ незер халыкым понгыжтарымы лыдышым шукым сиренӹт, кынамжы моральный пӹсмӓнвлӓмӓт ванженӹт. Ти лыдышвлӓ мӓмнӓн поэзилӓн негӹцӹм пиштенӹт.
Уланрак класс гӹц ылшы поэтвлӓ мӓмнӓн поэзиштӹнӓ уке. Тидӹм тенге ынгылдараш лиэш: Революци якте лыдын-сирен мыштышы кырык марынвлӓ ылыныт гӹнят, ӓнят, нӹнӹ шукынжок туан йӹлмӹлӓ шукыракым сирӓш келмӹ гишӓн шаныделыт. Вара революци лин дӓ ти ядмаш пиш актуальный ылын. Попашат уке, революци туан йӹлмӹлӓнӓ сирӓш тӹнгӓлмӹлӓн пиш кого импульсым пуэн. Но тӹ годымок, социализм ушемкымдемӹм чангымы годым, тӹдӹ ик анжалтышым веле тырхен.
Туан поэзиштӹнӓ 1980-шы ивлӓн мычаш якте эдем эдем семӹнь анжыктымы агыл - тӹдӹ тамахань абстрактный сучщества ылеш. Н. Игнатьев тӹдӹ гӹц коммунистӹм ӹштӓ дӓ ӹшкежӹ дон вӓк персонифицируя. Тӹдӹ у, соты ӹлӹмӓш верц ылеш, у ӹлӹмӓшлӓн ӹнянӓ, тошты дон кредӓлеш. Кредӓлмӹжӹ годым ваштареш шалгышыжын вӹржӹ йога гӹнят - ӹжӓл агыл, тӹдӹм пушташат йӓмдӹ. Н. Игнатьев абстрактный эдем гишӓн сирӹмӹжӹ паштек Ленин гишӓн сирӹмӓшкӹ ванжа. Ӹнде герой Ленин ылеш - кыды пӓшӓм ӹштӹшӹ халыкын кого тӓнгжӹ. Ленин колымы паштек нэп, вара коллективизаци тӹнгӓлӓлтӹт. Тидӹжӹ Никон Васильевичлӓн дӓ тӹдӹн доно тымдымы поэтвлӓлӓн кого импульсым пуа.
Кымлышы ивлӓн "халык тышманвлӓ" ваштареш кредӓлмӓшӹн пӹтӓриш коэжӹ лыпшалеш. Ти коэ Москвашты дӓ Ленинградышты когонжок ӹшкежӹ гишӓн пӓлдӹртӓ: Вл. Маяковский ӧрӹктӓрӹшӹ колымаш доно кола, С. М. Киров пуштмы лиэш, пролетаривлӓн сек яратымы сирӹзӓт, Максим Горькийӓт ти коээш ямеш. Тӹ ивлӓнок Сталинлӓн пӹтӓриш одывлӓ шачыт. Пӹтӓри руш, вара кырык мары авторвлӓӓт сирӓш тӹнгӓлӹт. Сталин гишӓн 1950-шӹ ивлӓ якте сирӹмӹ. Тӹдӹ гишӓн сирӹмӹ лыдышвлӓ сирӓш тӹнгӓлшӹ поэтвлӓлӓн поэзиш пропуск вуйта ылыныт: тӹдӹ гишӓн сирен мыштет - поэзи нырыш пырен кердӓт, агыт - тӹнӓм кеок тишец.
Кымлышы ивлӓн поэзиштӹнӓ Сталин гӹц пасна "туан кого сӓндӓлӹк - вескид сӓндӓлӹк" темӹ ситӓлык тӹкӓлмӹ. Вескид сӓндӓлӹк со кроза дӓ "цӓшӓн дӓ сулыкдымы" СССР вӹкӹ шыралташ йӓмдӹ. Тӹ ивлӓнок эдемвлӓ миллионвлӓ дон ГУЛАГвлӓшкӹ колтымы ылыт, халыквлӓ географин карта гӹц ямыныт, поэтвлӓ "халыквлӓн кого тӓнглӓн" одывлӓм сиренӹт. Кырык марынвлӓ веле агыл, весӹвлӓӓт. Дӓ, келесӓш келеш, мӹнь кӹзӹт нӹнӹм вуйнаматеш ам лык. Мораль гишӓн веле ӓшӹндӓрӹктӓлнем.
Кокшы тӱнымбал вырсы поэзилӓннӓ кого импульсым пуэн. Поэтвлӓнӓ ӹнде ӱлнӹшрӓк профильӹм айыренӹт - герой салтак гишӓн сиренӹт. Но тенге гӹнят ик корныш пырен, клишевлӓ доно, Сталинӹмӓт макталташ мондыделыт. Г. Матюковскин творчествыжым моло анжалаш гӹньӹ, фронт тематика 1990-шы ивлӓ яктеок якшар шӹртӹ доно шыпшылтеш. Тидӹ худам шаныдеок пӓлдӹртӹмӹ ли.
Сталинӹн колымыжы паштек, тӹдӹ гишӓн лыдышвлӓм сирӓш цӓрнӹмӹ. Вӓрешӹжӹ советский романтизм шӱлӹшӓн лыдышвлӓм сирӹмӹ, кышты цӓшӓн колхоз ӹлӹмӓш, цӓшӓн яратымаш дӓ вырсы гӹц сӓрнен толшы геройвлӓ анжыкталтыт. Лишнӹш, пашкудыштыш кулак ӓль середняк тышманымат кымлышы ивлӓнок мӹндӹр вӓрӹш поктыл колтымы. Цӓшӓн ӹлӹмӓшӹм чангаш ӹнде иктӓт дӓ нимат ак ӓптӹртӹ. 1940-шӹ ивлӓн неволя СССР-ыш ушымы сӓндӓлӹквлӓштӹш халыквлӓӓт (Вадывел Украинышты, Вадывел Ош Русиштӹ, Молдавиштӹ, Балти сӓндӓлӹквлӓштӹ) поэтвлӓнӓн лыдышвлӓштӹ цӓшӓн ӹлӹмӓшӹм ӹлӓш тӹнгӓлӹнӹт.
1957-шӹ ин тӹлзӹшкӹ пӹтӓриш ракетӹм колтымы. Кого сӓндӓлӹк кого сӹнгӹмӓшӹм айя. 1960-шы ивлӓн поэтвлӓнӓ жеп гӹц ак кодеп, нӹнӹ у геройым моныт, космический эдемӹм, кыдылан туан сӓндӓлӹкӹштӹжӹ, мӱлӓндӹ вӹлнӹжӓт вӓк тор, тӹдӹ космосыш кырма дӓ шӹдӹрвлӓ тӹдӹлӓн пытькалтат. Тидӹ совецкий поэзиштӹ воксеокат у агыл - тидӹ гишӓн Балти тангыж гӹц Сахалин якте сиренӹт.
1960-шы ивлӓ советский культурышты "лым шылымы" ӓль "и шылымы" ивлӓ семӹнь пӓлӹмӹ ылыт. Пиш ӹжӓл, мӓмнӓн культурыштына, тенгеок сӹлнӹшаяштынаат ти ивлӓ келгӹ кишӓвлӓжӹмок кодыделыт. Но поэтвлӓнӓн лыдышвлӓштӹштӹ лиризм раскыдыракын каеш, эдемвлӓм вӹлецӹн веле анжыктат гӹнят, халыкнан характержӹм, сӹлнӹжӹм пейзаж дон кӹлден, анжыктымы.
1960-шы ивлӓ эртенӹт дӓ 1970-шӹи толшашлык. Ти ин Ленинӹн шӱдӹ иӓш юбилейжӹ ылын. Ти лӹм доно мӓмнӓн цилӓ поэток, манаш лиэш, лыдышым сирен. Таманяр иэш мондымы Ленинӹн образжы поэзиштӹнӓ угӹц ӹлӹжӹн. Лениана гӹц пасна 1970-шы ивлӓн поэзиштӹнӓ цӓшӓн колхоз ӹлӹмӓш пакыла анжыкталтеш, космический эдем ӹнде изин-олен мондалтын, тӹдӹ нырыш дӓ фермӹш толын, халаш кен, стройкышты дӓ заводышты пӓшӓлен, Сибирьӹш, БАМыш кыдалыштын. 1930-40-шӹ ивлӓн сирӓш тӹнгӓлшӹ поэтвлӓнӓ 1970-шӹ ивлӓн, яжо ӓпшӓтлӓ ӹшкӹмӹштӹм анжыктенӹт дӓ шукы лыдышым таптенӹт. Лыдышвлӓм таптымашты нӹнӹн мастарлыкышты, лӹмӹнок, 1980-шы ивлӓн тӹнгӓлтӹшӹштӹ цаклалтеш. Йыл пӱмӹ лин, Цикмӓ (Козьмодемьянск) хала 1984-шӹ ин 400 им темен. Ти лӹм доно поэтвлӓнӓ поэзин ӓпшӓткудыштыш вахтыш вуйта шагалыныт, сарла дон молот вӓреш пыным кидӹш нӓлӹн, шокшым кӓргӓлтен - вуйта нӹнӹ ӹшке лоштышты соцсоревнованим тӹнгӓлӹнӹт. Халана дӓ тенгеок вӹдеш ямшы Йылна гишӓн сек яжон сирӹшӹлӓн преми пуалтеш. Пумы ӓль агыл - тидӹм ам пӓлӹ. Тидӹ гишӓн агыл шая, а поэзи гишӓн.
1985-шӹ ин перестройка, уэмдӹмӓш процесс тӹнгӓлӓлтӹн. Тӹ годшен шукы вашталтын, политикӹштӓт, ӹлӹмӓшӹштӓт, моральыштынаат. Ӓнят утлаок шукы - эдемӹн шамжы ти вашталтмашвлӓ паштек тӹшленӓт вӓк ак шокты. Тошты идеалвлӓм ӧрдӹшкӹ шӹкӓлмӹ, вӓрешӹштӹ увлӓ толыныт. Молнам сирӹшӹ поэтвлӓ, лин кердеш, лыдышвлӓнӓ ӹнде ак келеп манын кердӹт, ӓль мӹнгешлӓ - шӹдӹ пар доно шукырак веле сирӓш цацат. Мам ит попы, вет нӹнӹ мадын колтышывлӓ ылыт. Нӹнӹн идеалвлӓштӹ охоницӓ гань лаштыквлӓэш шӓлӓнен кенӹт.
Тенгежӹ гӹнь, поэзиштӹнӓжӹ ма кодын? Поэзиштӹнӓ 1980-шы ивлӓнок у корнывлӓ каяш тӹнгӓлӹнӹт, у лӹмвлӓ толыныт дӓ 1920-30-шы годшаш поэзин традицивлӓм ӧрдӹжӹш шӹкӓлӹнӹт. Нӹнӹ логӹц В. Григорьевӹн, Петухов, Виталий Альбертовичӹн, Самойлов Владиславын, Ондрин Валькан лӹмвлӓштӹм пӓлдӹртӹмӹлӓ. 1980-шы ин поэзишкӹнӓ пӹтӓриш поэтесса ашкылтен. Лӹмжӹ Диана Маликеева.
1990}}-шы ивлӓ поэзишкӹнӓ пиш шукы ум канденӹт. Пӹтӓриок тидӹм "У сем" журнал доно кӹлдӓш келеш, кыды 1990-шы ин лӓктӓш тӹнгӓлӹн. Вара идеологидӹмӹ шӱлӹш. Тидӹ велдӹк поэтвлӓ, нелӹ гӹнят, ӹшке вӓк тӱлен, книгӓвлӓштӹм лыкташ цацат. Тенге ӹштӹмӹштӹлӓн таум келесӹмӹ шоэш. Кырык мары поэзиштӹ лач ти ивлӓн веле лачокла поэзим сирӓш тӹнгӓлмӹ, манына гӹнь, самынь ана ли. Ти поэтвлӓн лыдышвлӓштӹм лыдат дӓ йӓнгетӹм кӓндӓрет. Лачокла поэзи техень и лишӓшлык агыл ма - идеологидӹмӹ, иктӹлӓнӓт ярал лиӓш цацышы агыл, ирӹк шӱлӹшӓн, вычыдымы шанымашвлӓм анзыкы лыкшы, туан йӹлмӹнӓ верц шалгышы, экспериментвлӓм ӹштӹлшӹ, вес халыквлӓн поэзи вӹкӓт анжышы.
Тенге сирен, анзыцырак сирӹшӹ поэтвлӓм худаэш моло лыкта шанымаш уке. Нӹнӹ ӹшке жепӹштӹм ӹленӹт дӓ махань тӹ ивлӓ ылыныт - тидӹм пӓленӓ. Но кӹзӹт сирӹшӹ поэтвлӓлӓннӓ, мам ит попы, нелӹрӓк лин. Нӹнӹ лыдышвлӓм сирӓт, шукынжок яжо лыдышвлӓм, но книгӓ семӹнь лыкташ йӧн уке. Тидӹжӹ нӹнӹн кымылыштым валтен кердеш. Тенгежӹ, ӓнят, лыдышвлӓм хыть копи семӹнь лыктын, лыдшывлӓ лошты шӓрӹмӹлӓ? Дӓ оксам поген, ти антологи гань модерн кырык мары поэзи антологим лыкташ дӓ и йӹде сек яжо поэтлӓн грантым пуаш? Тенге сирен, нимат ум шӹм пӓлдӹртӹ - тенге вес халыквлӓ ӹштӓт дӓ ти корны донок мӓлӓннӓт кеде ак ли. Ӹнянӹмӹ шоэш, толшаш жепӹн кырык мары поэзи гишӓн вес вӓреӓт пӓлӓш тӹнгӓлӹт дӓ кӱ пӓлӓ, ӓнят иктӓ поэтнӓ иктӓ-махань престижӓн премимӓт вӓк нӓлеш лиэш. Сирӓш веле келеш, лыдышвлӓм дӓ яжовлӓм.
Антологим лыкташ спонсорвлӓ палшенӹт: Суомиштӹш М. А. Кастрен Ушем, Кырык сирӹштӹшӹ кыды-тидӹ коммерсант, вара вес вӓре ӹлӹшӹ кырык марынвлӓ дӓ мары культурын тӓнгвлӓжӹ: Суасламарыштыш Мары Культура Центр, Эстон-Мары Ушем, Валерий Аксаков - Шупашкар, Валериан Аликов - Таллинн, Галина Аликова - Витебск, Андрей Богомолов - Санкт-Петербург, Эха Вилуоя -Таллинн, Юлия Куприна - Вантаа, Яак Прозес - Таллинн, Геннадий Трофимов - Таллинн, Виталий Яшмолкин - Таллинн.