Мары Эл Республик
Мары Эл Республика (алыкмарла Марий Эл Республик, рушла Республика Марий Эл) — Россий Федерацин лаштыкшы, Тӹдӹ Йылкымдемӹн Федерал йӹрвелӹш пыра.
_-_Mari_El_(Crimea_disputed).svg)
Вуйхала — Йошкар-Ола (Якшар-Хала). Киров, Угарман областьвлӓ, Татарстан дӓ Суасламары Республикывлӓ доно йӹгӹре ылеш.
Историжӹ
тӧрлӓтӓш- 1920 и, 4 ноябрь Марий автоном велӹм (МАО) ӹштӹмӹ
- 1936 и, 5 декабрь Мары Автоном Совет Социализм Республикыш сӓртӹмӹ
- 1990 и, 22 шыжа гӹц — Мары Совет Социализм Республика (МССР)
- 1992 и, 8 сорла гӹц — Мары Эл Республика
Географи вӓрлӓнӹмӓш
тӧрлӓтӓшМары Эл Ирвел-Европысо тӧрвӓрын ирвел монгырыштыжы, Йылын покшал йогыныштыжы вӓрлӓнӓ.
Республикын когорак лаштыкшы Йылын шалахай сирӹштӹжӹ ылеш.
Шалахай сирӹн вадывел лаштыкшым купан Мары лапвӓр нӓлеш. Республикин вадывел монгырыштыжы Йылышкы кого йогы Вӹтлӓ йоген пыра. Лапвӓрын ирвел монгырыштыжы Йылын шалахай вел гӹц йоген пырышы ӓнгырвлӓ ылыт, нӹны шокшывел тайыл гӹц, Виче арка гӹц йоген эртат: Изи Какшан, Изи Кундыш да Кого Ошла ӓнгырялвлӓ доно, Кого Какшан, Кого Кундыш дӓ Ӹрде ӓнгырялвлӓ доно. Нӹнӹн вӓрланӹмӹ кымдыкышты шукы шӹргӹ дон йӓр.
Республикин ирвел монгыржы Виче арка (кӱкшыц 275 м якте) тураште вӓрлӓнӓ. Тӹштӹ мӱлӓндӹ порволымо вершӧрын тӱрысшӧ ылыт, адакшым млӓндӱмбал ӓнгырвлӓ лопкыт дӓ корем доно шелышталтын. Нӹнӹн лошты Вичӹ вӹдкымдем ӓнгӹрвлӓ: Немда, Лаж, Талман, Шӱкшан дӓ молы ӓнгӹрялвлӓ доно, адакшым Пувӱд, Вӱрзӹмвӹд, Шошма; Йыын шалахай монгыр гӹц йоген пырышыЭлнет ӓнгырял, Шора, Йыр дӓ Ӱшӱт ӓнгӹрялвлӓ доно.
Йылын вургымла сирӹштӹжӹ 14 гӹц республикын лач ик районжы, Кырык мары район, вӓрлӓнӓ. Тӹдӹ Йылвел кӱкшӹ вӓрӹн йыдвел тӹрӹм налеш. Тӹштӹ Юлыш Шур, Сумка, Йынгы, Арйынгы, Шӹндӹр ӓнгӹрялвлӓ йоген пырат.
Йылышты республикы кӧргӹштӹ Шывашар дон Куйбышев вӹдаралымвӓрвлӓ вӓрлӓнӓт.
Административ шеледӹмаш
тӧрлӓтӓш- республикы cтатусан халавлӓ: 3
- район cтатусан халавлӓ: 1
- районвлӓ: 14
- хала сӹнӓн когосолавлӓ: 16
- сола администрацивлӓ: 180
- сола ӹлемвлӓ: 1632
Кымдемвлӓ
тӧрлӓтӓш- Йӱрнӹ кымдем
- Кужэҥер кымдем
- Кырык мары кымдем
- Кӹлемар кымдем
- Марий Тӱрек кымдем
- Маскасола кымдем
- Морко кымдем
- Ӧршасола кымдем
- Поранча кымдем
- Провой кымдем
- У Роҥго кымдем
- У Торйал кымдем
- Шернур кымдем
- Юлсер кымдем
Халавлӓ
тӧрлӓтӓшВуйхала: Йошкар-Ола. Халавлӓ: Юлсер-Ола, Провой, Цикмӓ (Чыкма).
| 5 тӱжем деч шукырак еҥан илем-влак (1 чатлама 2007) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- Тенгеок анжы: Мары Эл ӹлемвлӓ
Халык шот: 716,9 тӹж. эдем (2005, 2002 ин 725,0 тӱж.). Чак ӹлымаш: 30,9 эдем/км² (2005), хала халык шот: 63,1 % (2005).
Йошкар-Олашты, Юлсер-Олашты, Йошкар-Ола сага вӓрланӹшӹ икманяр солашты дӓ республикын вадывелӹштӹжӹ рушвлӓ шукырак ылыт. Соласе вӓршӧрлаште марынвлӓ шукынрак ӹлат, Кырык мары районышты — йӹлмӹ да урат (культура) шотышты алык марывлӓ гӹц айыртемӓлтшӹ кырык марывлӓ. Провой кымдемӹштӹ икманяр суасламары сола улы. Тадарвлӓ тӹнгжӹм Йошкар-Олашты, Юлсер-Олашты, тенгеок Поранча дӓ Марий Тӱрек районвлӓштӹ ӹлат.
| Халык | Халык шот 2002 ин, тӹж. (*) |
|---|---|
| Руш | 345,5 (47,5 %) |
| Марын | 312,2 (42,9 %) |
| Тадар | 43,4 (6,0 %) |
| Суасламарын | 7,4 (1,0 %) |
| Украин | 5,1 |
| Оды | 2,2 |
| Ошруш (Белорус) | 1,4 |
| Мокша-Эрзӓ | 1,3 |
| Азери | 1,2 |
| Армӓн | 1,1 |
| 1000 гӹц шукырак эдемӓн халыквлӓм анжыктымы |
Эртӹмгорны
тӧрлӓтӓшФинн-угр полкошамыч ӓкрет годсек кызытсе касвел, йӱдвел дӓ покшел Российын ужаштыштыже вӓрлӓнен ылеве. Марий Эл вӓрлӓныме вӓрыштыже шуко ӓкрет годсо арвервлак кодыныт, кудо икымше тӱжемийлашке мӓмннӓ курымашлык (Кристос шочмо) деч ончыч пурат. Шке лодкален возымо тиштым йомдарымылан да суас акрет годсо кагазвлак Озаҥ кучымаш жапыште пытарымылан кӧра шукырак увервлак покшел Юлышто руш курымсерышвлак дене кылдалтын.
Марийшамычым эн ондак VI курымышто лишне гот калыкын эртымгорнызо Иордан Merens семын палемден. Вара X курымышто казар курымсерышче марийшамычым Ц-р-мис семын палемден. Тыге рушвлак нунын дек ончыл (касвел) марийшамычым (мӓрӹ) «меря», шеҥгел (эрвел) марийшамычым (марий) «черемис» лӱмден тӱҥалыныт. Тыгак суасшамыч марийкалыкым «сярмысь» але «чирмеш» лӱмденыт. Тиде жапыште марийвлак пошкудо Йыл Суас Кугижаныш (Волжская Булгария) дене, кудо кызытсе Татарстан олмышто верланен ыле, лишыл кылым кученыт. Тудым 1236 ийыште Бату-онын саркалык кырен шалатен. Тиддеч вара Шӧртньӧ Урда лиймеке марийвлак нунын дене сай кылым кученыт. XIII—XV курым коклаште марийшамыч Шӧртньӧ Урдаш да Озаҥ онлыкыш пуреныт.
IX курым гыч марий калык эрвелыш кайыше Кийып Рушысо славяншамыч дене кылдалт шогат. Нуно марий мландыш пуреныт да икмыняр ожно марий ола олмылаште илаш тӱҥалыныт (Галич Мерский, Ростов), тыгак у олам шынденыт: Ярославль, Суздаль, Владимир, Нижний Новгород (Угарман). Эркын-эркын касвел марий Кристиан тыныш пурымеке славянлаҥдат, Кристос тыныш пуртымаш ваштареш шогышо еҥвлак куржат эрвелыш, марий мландын кӧргыш. Кокла курымлаште марий кундемыште руш-суас вашпижмаш (руш ден суас калыкын вашпижмашыже) чӱчкыдын лиеда (тыглай паша лиеш). Тидегунам марий калык суас велне лиеш. Кужу жап суас ден марий калыкшамыч сеҥышыш лектыт, варажым Шучко Йыван ончылгоч шонен пыштыме да руалтен налме сарым тӱҥалеш: 1546 ийыште курыкмарий калыкын мландыже (Юлын пурла серже) Моско йымак логалеш, 1552 ийыште Чар саркалык Озаҥ-олам налыт, да олыкмарийвлак йозакым Москолан тӱлаш тӱҥалыт. Варажым шонен пыштыме колонизаций тӱҥалеш: тыге 1557 ийыште негызым пыштыме Шавашар олалан, 1583 ийыште — Цӹкмӓлан, 1584 ийыште — Царлалан (кызытсе Йошкар-Ола). Марий мландыште тиде жапыштак Шанцара, Яраҥ, Вӱрзым, Малмыж руш карманвлакыш савырненыт. 1552 иймучаш гыч марий мландыште тушман ваштареш утарыше кредалмаш ылыжын. Руш курымсерышчешамыч тиде 30 ий наре шуйнышо кредалмашым «черемис-влакын сарышт» лӱмденыт. Тунам шуко марий тӧратушка да тыглай калыкын пелыштыже марий калыкын эрык верч пытен. Шуко онвлаклан Тӱркийыш да Крымыш куснаш логалын.
Кристиан тынеш виеш пуртымылан кӧра марийшамыч суртым-ялым коден вес верыш лектын каят да тушто илаш тӱҥалыт. Пӧтыр Икымше годым марий калыкым саркызматыш (армийыш) налаш тӱҥалыт, вер-шӧрын шанче шымлымаш эртаралтеш, марий йылмын икымше кириллик йӱкпале негызеш возымаш лектеш. Икымше кириллице негызеш марий йылмылончым Вениамин Пуцек-Григорович 1792 ийыште савыкта. Марий калыкын илышыже пеш неле кодеш, садлан шукырак марийшамыч Пугачовын шогымашым эҥертыныт.
1872 ийыште Озаҥ халаште туныктышо семинарий почылтеш, кушто Йыл кундемысе чыла калыкым, тидын шотышто марий калыкымат, туныкташ шонен пыштыме ыле. Тиде марий калыкын илышыштыже кугу ошкылым ончыко ышташ полшен. Марий школвлак почылтыт, марий кнагавлак савыкталтыт, тидын шотышто тунемме кнагавлакат. 1917 ийысе Пургыж революций кугыжан кучемым сӱмырен. Ынде марий калыкланат моло ден тӧр кертыжан (равноправный) лияш, шке вийым чумырен, эрыкыш, волгыдо илышыш лекташ корно почылтын. 1917 ий Сорла тылзыште Ӱпӧ губернийын Пӱрӧ халаштӹже икымше Марий Погын эртен. 4 Кылме тылзын 1920 ий ийыште Марий аптоном вел ышталтын. 5 Чатлама тылзын 1936 ийыште Марий АССР-ыш савырыме. 1990 ий гыч Марий Эл Республик лиеш. 1920 ийлаште кок иктӧркертыжан йылме шырым шынденыт: олыкмарий йылме да курыкмарий йылме. Тыгодым марий йылмыште тыгак кугу кундемойвлак уло (касвел-йӱдвел, малмыж, эрвел) да шуко верысе кутыртыш. 1930 ийлаште, моло калык республиквлак дене тӧр, чыла марий интеллигентвлакым пытарен улыт. Эркын-эркын марийвлак республикыште шагалемын толеш, марий йылме политик пызырымашлан кӧра руш йылме дене вашталтыме.
Экономик вияҥмаш
тӧрлӓтӓшИнтраструктур
тӧрлӓтӓшРеспубликыште вес республик ушен шогышо 1 аэропорт уло. Тидын деч посна кӱртньыгорно вокзал, кок аптовокзал улыт, 14 кӱртньыгорно станций, 51 корнызо аптостанций, пурла Йыл сирыштӹ Цӹкмӓ халаште эҥерпорт, 4 верысе порт да баржавлакым ястараш тӱрлӧ ӱзгарлык.
Пуш-карап коштымаш Йылыштӹ да Вӹтлӓштӹ.
Йӧнозанлык
тӧрлӓтӓшТӱҥ йӧнозанлык укшвлак — машиным чоҥымаш да кӱртньым келыштарымаш (тӱрлӧ ӱзгар да арвервлак, аптоматизаций йӧнык да чодыра келыштарыме арвервлак, сатулымаш да кочмывер арвервлак, машинавлак вольык ончашлан да кочкаш ямдылашлан, чодра, пум келыштарыме да челлулоз-кагаз йӧндартыш, куштылго да йӧрвар (шыл-шӧр) йӧндартыш.
Эн кугу ыштыквервлак: ТАУ «Йошкар-Оласе шылкомбинат», Марий машинчоҥышо завод, Пелвӱдышӧ ӱзгар завод, Йошкар-Оласе чодыра озанлыклан машинам чоҥышо заводвлак, механик завод (велосипедвлак; Йошкар-Ола), завод «Электроавтоматика» (Йошкар-Ола), Марий челлулоз-кагаз комбинат (Юлсер-Ола), АУ «Марбиофарм» (эм), Шке ыштыме коваште завод.
Тӱҥ йӧнозанлык рӱдер-влак — Йошкар-Ола, Юлсер-Ола, Цӹкмӓ, Провой.
