Никандр Ильяков, "Эдемвла да ивла" роман гишан изиш.

Н. Ф. Ильяков – лӹмлӹ кырык мары сирӹзӹ. Тӹдӹ мары литература, публицистика виӓнгмӹлӓн кого негӹцӹм пиштен. Ӹшке мастарлыкшым поэзиштӓт, прозыштат, драматургиштӓт терген анжен, лачок мастар йӹлмӹзӹ ылмыжым улы халыклан анжыктен.

«Никандр Ильяковын лӹмжӹ мары литературышты С. Чавайнын, М. Шкетанын, Н. Игнатьевӹн, Шабдар Осыпын, Н. Лекайнын лӹмӹштӹ доно ик рядӹштӹ шалга дӓ шалгаш тӹнгӓлеш».

Н. Ф. Ильяков 1913 ин 28 октябрьын кырык мары кымдемӹн ик цевер Кыльыкал солаэшӹжӹ шачын. Шукы тетяӓн хресӓнь семнян ӹлӹмӓшӹжӹ куштылгы ылде. Но поэтӹн ӓтяжӹ, Филипп Васильевич, изирӓк эргӹжӹм тымден лыкташок шанен пиштен.

Сек анзыц Н. Ильяков Йоласал школышты тыменьӹн. Ӹшкӹмжӹм яжо велдӹк гӹц веле анжыктен. Теве Россий Федераци школын заслуженный учительжӹ Г. В. Костатаев тенге сирен: «Тӹштӹ ик ӹрвезӹ мӹлӓм йӓнгешем келшен, тӹнгвлӓ лошты ӹшкӹмжӹм пиш пурын виден. Цилӓ ядмашеш келесен шоктен. Мӹнят тӹ ученик лишкӹрӓк миэнӓм. Тӹдӹ Никандр ылын, фамилижӹ дон Ильяков. Ӹрвезӹ тапката, тореш пулышан, вӹлнӹш выргемжӓт ӹшке кӓпӹштӹшӹжӹлӓ ак чуч».

Школышты литературный кружокым пачыныт. Тӹштӹ Н. Ильков литкружок пӹшӓш пыт пижеш, лыдыш дӓ шайыштмашвлӓм сирӓ. Кружокышты «Кӓй» лӹмӓн кид доно сирӹмӹ журналым лыкташ тӹнгӓлӹт. Ти журналеш тӹдӹн «Чельнӹк оролы» шайыштмашыжы лӓктеш.

Школым тымень пӹтӓрӹмӹкӹ, Козьмодемьянск халан педтехникумыш таменяш пыра, но церлӓнен колтымыкы, 1929 ин мӹнгеш токыжы пӧртӹлеш. Тӹ веремӓн мары кымдемӹштӹ колективизаци тӹнгӓлеш. Н. Ильяков, ти пӓшӓн керӓл ылмыжым шижӹн, колхозыш пыраш халыкым агитируйымашкы шагалеш.

Вырсы анзыц Н. Ильяков Йошкар-Олаштыш кокиӓш учительский ин-ститутышты тыменеш (1934 – 1936).

1941 ин молы сӓмӹрӹк ырвезӹвлӓ ганьок Н. Ильяковым войнаш поген нӓнгеӓт. Тенгелӓ, Н. Ильяковын ӹлӹмӓшӹштӹжӹ тилец пасна эче шукы событии лиӓлтӹн, шукы вӓре пӓшӓм ӹштен, но даже война годымат тӹдӹ халык шўмӹм сусуэмдӹшӹ произведенивлӓжӹм сирӓш цӓрнӹде. Поэтын, писательын шылдыран шӱмжӹ соок сирӓш кымылан ылын. Техень произведенивлӓм сирен: «Михӓлӓ», «Лаптин Иван», «Папа» поэмывлӓм, «Кыныж» пьесым, «Эдемвлӓ дӓ ивлӓ», «Опак Микитӓ» романвлӓм, «Садышты», «Тӹньӹ йӹрет», «Айырлымаш», «Йыл вӹлнӹ», «Цеверӹн, Муза!» лыдышвлӓм долымат. Но мӓ анжалтышнам «Эдемвлӓ дӓ ивлӓ» романеш шагалтенӓ.

Келесӓш келеш, Н. Ильяков шачмы йӹлмӹжӹм пиш яжон пӓлен дӓ ӹшке произведенивлӓштӹжӹ тидӹм мыштен, мастарын анжыктен.

«Эдемвлӓ дӓ ивлӓ » романным автор шукы веремӓ сирен – 1946 и гӹц 1960 и якте, но романышты анжыктымы ӹлӹмӓшӹн веремӓжӹ тӹлецӓт кужы. Тӹдӹ Кого Октябрь революций паштекӓш пӹтӓриш ивлӹ гӹц тӹнгӓлӹндӓ авторын ӹлӹмӹ остатка веремӓжӹ – 60-шы яктеок шыпшылтеш.

Роман – автобиографический сӹнӹн произведени. Романын тӹнг геройжы – Ваштаров Миколай – Н. Ильяков ӹшке. Писательын биографии корныжым анжалаш гӹнь, Миколайын ӹлӹмӓш корныжы доно лач веле келшен толеш: геройжы ганьок писатель Йоласал школышты тыменьӹн, вара Козьмодемьянск халаштыш педтехникумышты, но тымень пӹтӓрен ак шокты: ясыланен колта, солашты колхозым ӹштӓш палша, вара Йошкар-Олашкы тыменяш пыра, пакылажы Кого Отечественный вырсыш кеӓ, толмыкыжы, колхоз дӓ сирӹмӹ пӓшӓш пыт пижеш. Катюша лӹмӓн героиня гач писатель ӹшке пӹтӓриш яратымашыжым анжыкта, но, пуйырымаш семӹнь, нӹнӹ иквӓреш ак лиэп, вес ӹдӹр доно семням чанга. Миколайын пӹтӓриш сирӹмӹ шайыштмашыжат «Чельнӹк» маналтеш. Тенгеок романышты шукы прототип улы: Виктор Минаев – Константин Беляев, Шахов – Шадт Булат, Антон Антонович Быков – Н. В. Игнатьев, Веселицкий – Веселов - Сталь, Евгений Ваштаров – Г. Матюковский.

Ти роман шукы сюжет корнан дӓ эпический сӹнӓн произведении ылеш. Автор кымда дӓ кужы ӹлӹмӓш корным лыдшы анзыкы лыктеш, шукы герой дӓ событии доно пӓлӹмӹм ӹштӓ. Произведеништӹ колхоз чангымы, Кого Отечественный вырсы, тӹлец варашы нелӹ ивлӓ – цила тидӹ труйыш мары халыкын ӹлен толмы корныжы романын геройвлӓжӹ (Миколай Ваштаров, Катя, Зоя, Васли, Санзалов Митри дӓ молат) палшымы доно анжыкталтеш, тенгеок автор лыдшывлӓм мары творческий интеллигенцин шачмыжым дӓ кушмы нелӹ корныжым, мары поэтвлӓн дӓ писательвлӓн творческий пӓшӓштӹн виӓнгмӹжӹм, сакой нелӹлыкым сӹнген толмыштым анжытка.