Пушӓнгӹвлӓн вим халык философиштӹ ынгылдарымаш

Мары кымдемнӓ шӹргӹ доно паян. Тӹштӹ 70 утла йиш пушӓнгӹ кушкеш. Мары халык ӹшке шачмы вӓржым, ӹшке пӧрттӱжӹм ярата. Шӹргӹм перегӹмӹ гишӓн техень халык шая улы: «Шӹргы шукы-перегӹ, шӹргӹ чӹдӹ-ит ро, шӹргӹ уке- шӹндӹ». 1862 ин Нурминский С.А. «Секта «Кугу сорта» среди черемис Яранского уезда» книгӓштӹжӹ тенге сирен: «Шӹргӹ-черемисвлӓн йозы ӹлӹмӓшӹштӹ. Шӹргӹ доно тӹдӹн шанымашыжы кӹлдӓлтеш. Шӹргӹ халыкым пукшен, тышманвлӓ гӹцӓт переген, тӹдын ӹлӹмӓшӹштӹжӹ кого вӓрӹм йӓшнен. Шӹргӹштӹ пуры дон худа силавлӓ ӹлӓт. Тӹдӹн хозажы улы. Пуры эдем ямеш гӹньӹ, Шӹргы Хоза тӹдӹлӓн корным ажедеш. Пожар гӹцӓт ытара. Художниквлӓ Шӹргӹ Хозам шӹренок шонгы тьотя гач анжыктат.

Кырык марынвлӓ Шӹргӹ Хозалан тенге ыдылыныт: «Пуры Кого Йымы! Тӹньӹм сарвалена. Шӹргӹ пайдаэт доно уланым ӹштӹ!».

Финно-угорский халыкынат шӹрӹ хозаштыы улы. Удмуртвлӓн Шӹргӹ хозашты Нюлес Мурту маналтеш. Охотыш кемы анзыц тӹдӹлӓн ма-шон хӓдӹрӹм канденӹт. Удмуртвлӓн Шӹргӹ Хозашты Нюлес Мурту вуйта тенге манын: «Ма-шон хадӹрым мӹнь лӹмешем ада канды гӹнь, шӹргӹштӹш цилӓ шукшем ӓнгӓшкӹдӓ колтем, цила киндӹдам пӹтарем».

Мары халыкын религижӹм 300 и нӓры шӹмлӓт.17-18 курымын Адам Олеарий тенге сирен: «Черемисвлӓ Кечӹлӓн, Тӹлзӹлӓн, Шӹдӹрвлӓлӓн ыдылыт, а иконвлӓлӓн агыл. Нӹнӹ тенге маныт: «Пӹлгомыштыш кечӹ, шӹдырвлӓ ӹлӹмӓшӹм пуат».Папи-тьотивлӓнӓ ик иштӹ кым гӓна кого цӧклӹмӓшвлӓм (кымалмашвлӓм) эртӓренӹт. Кырык марынвлӓ пӹтариш кымалмаш годым 24 Йымылан ыдылыныт: Пуйырымаш Йымы ӓль Свет Кого Йымылан, Кечӹ Йымылан, Тӹлзӹ Йымылан, Хӹдӹртӹш Йымылан(вара Илья пророк манаш тӹнгӓлӹнӹт), Мардеж Йымылан, Юр Йымылан, Киндӹ перке Йымылан дӓ весӹвлӓланӓт.Кымалмашым Йӓктӓн сола гӹц ӱлнӹрӓк, Олыклидышты, эртаренӹт. 10 нӓрӹ кудыло (общинный) кымалмашым эртӓрымы. Коклышы курымын каждый сола йӹр кымалмы вӓрвлӓ ылыныт. Кӹзӹт часовня вӓр маныт. Цӧклӹмӹ вӓрым марынвлӓ тенге айыренӹт.

Тоны урдымы вольык пӓлӓ, махань вӓрӹштӹ мӱлӓнды гӹц пуры шӱлӹш лӓктеш. Мӹндӹр вӓрӹш кынам ӹлӓш кенӹт, имнивлӓ, ӱшкӱжвлӓ, ышкалвлӓ кӓнӓш вазыт ылын. Ти вӓрым цӧклӹмӹ вӓреш шотленӹт, изиш паланрак ӹлӹшӹм чангенӹт. Тенгеок тонышы вольык ясы лимӹкӹ, шӹргӹш поктыл кеӓт ылын. Вара амалымы варжӹм анжалаш кеӓт. Вольык тӧрлӓнӓ гӹнь, ти вӓрӹш кымалаш кашташ тӹнгӓлӹт.

Каждый эдем ӹшке паштекшӹ пушӓнгӹм кодышашлык, кыдым пӧрт сага шӹндӹшӓшлык.Шӹндӹм пушӓнгӹ кошка гӹнь, эдемжӓт ясы лиэш, маныт. Кымалмы вӓрвлӓштӹ шудалаш, худам шанаш, шӹвӓш, шишкаш, когон ваштылаш ак яры. Пушӓнгӹн ӹшке йӓнгжӹ улы. Кымалмы вӓрыштыш дӓ шӹгерлӓштыш пушӓнгӹм ак роэп: пушӓнгӹш колышын йӓнгжӹ пырен кердӹн.Шонгы пушӓнгӹм тӹкӓлӓш ак яры, тӹдӹ ӹшке вуяок пӹтӹшӓшлык ылеш. Кӱ шонгы пушӓнгӹм роа, ородыш кен кердеш, ясы лиэш, кола. Марынвлӓ тенге попенӹт: «Шӹгерлӓштӹш пушӓнгӹм токы роэн кандет гӹнь, ясы лиӓт, колет, ӓль томаэт йылен кеӓ». Кӹтӧмӓт техень вӓрвлӓштӹ ак кӹтеп: вольык ясы лиэш.

Кугилӓ йӹр пичӹм пиченӹт. Изин-олен пичӹвла пӹтенӹт. Остатка жепӹн сола лишнӹш цӧклӹмӹ вӓрвлӓшты кӹрпӹц мӓнгӹвлӓм ӹштенӹт.

18 курымаш исследовательвлӓ сирӓт: черемисвлӓ куги дон тумлан Йымы вӓреш ыдылыныт. Тумвлӓ чӹдемӹнӹт, седӹндон куги дон пистӹлан ыдылаш тӹнгалӹнӹт.

Куги - мары халыкын сек айымы пушӓнгӹжӹ. Тӹдӹм такеш агыл шилыкыштыш ӓтян стӧл сага шагалтат. Христос верӓш ванжымы паштек пӹзӹлмӹм шагалташ тӹнгалӹнӹт. Коми халыкынат куги Йымын пушӓнгеш шотлалтеш. Алык марынвлӓ кӹзӹтӓт кугим священный пушӓнгеш шотлат. Тӹдӹм «Онапу» маныт. Ти пушӓнгӹ эдемвлӓ дон Йымывлӓ лошты кӹлӹм кыча. Алык марынвлӓ «Онапу» сага стӧлӹм погат: цела киндӹм дӓ меленӓвлӓм шӹндӓт. Ти качкышвлӓм Кӱшыл Йымылан йӓмдӹлӓт. «Онапу»-эш кым метр кӱкшӹцеш ӹштӹм ялштат. Ти ӹштӹм кымалаш кандымы йӓнӹн вӹреш нӧртымӹ. Мӱлӓндӹ вӹлнӹшӹ Йымывлалан йӓнвлӓн каваштывлӓм, тыгырвлӓм, савыцвлӓм, полотенцывлӓм сӓкӓт. Амӱлӓндӹ лӹвӓлнӹшӹвлӓлӓн ши оксавлӓм, сырам, лувлӓм рок лӹвӓк таят. Тенге «Онапу» «мировое дерево» маналтеш.

Тӹдӹ пӹлгомыштышы, мӱлӓнды вӹлнӹшӹ дӓ мӱлӓндӹ лӹвӓлнӹшӹ ӹлӹмӓшвлӓлӓн ташкалтыш лиэш. Кугим тенгеок ӹдӹрӓмӓш скульптурыш кынамжы сӓртенӹт. Кугим ӹдӹрӓмӓш доно тӓнгӓштӓрен, вуй, онг дӓ мӹшкӹр туре клинвлӓм шинӹт.

Икманяр жепӹштӹ ти вӓрвлӓэш маклакавлӓ кушкыт. Тенге Йымын Куги лин.

Сӓмӹрӹк мары-вӓтӹн икшӹвӹштӹ уке гӹньӹ, кугим сарваленӹт, тӹдӹлӓн ма-шон хӓдӹрӹм канденӹт. Тенге куги тетяӓн лиаш палшен. Куги укшвлӓ доно сӱӓн поездым цеверемдӓт.

Тройцын - ӹлӹштӓш празднык, колышывлӓм помыньымы кечӹ. Шотлалтеш: колышывлӓ ти кечӹн хыналаш толыт. Тройцын-шошым гӹц кӓнгӹжӹш вашталтмы кечӹ. Куги дон пӹзӹлмӹ укшвлӓн ти кечӹн йозы силашты шукемеш. Куги дӓ пӹзӹлмӹ укшвлӓ доно пӧрт кӧргӹм дӓ пӧртанзылым цеверемдӓт, амасаэш, капкавлӓэш, заборвлӓэш шагалтат. Йымылыкышкы пиштӓт.

Шартял годым ӹдӹрвлӓ куги поленӓ палшымы доно марлан кыды монгырыш кемӹштӹм пӓлен нӓлнештӹ. Куги веньӹкӹн ӹлӹштӓшвлӓжӹм покойньык лӹвӓк оптат. Лидия Тойдыбекован «Йозы шамакат ытара» книгӓштӹ техень йо улы. Монгырым куштылгемдӹмӹ йо: «Шапки ӹлӹштӓш, куги ӹлӹштӓш, йӓктӹ ӹлӹштӓш кыце куштылгын вӹсен кеӓт, тенгеок…..(лӹм)кӓп-кӹлжӓт ик минутышты куштылгемжӹ». Тенгеок кымалмы пушӓнгӹвлӓэш пистӹ, кож дӓ йӓкты шотлалтеш.

Сарапай нырышты шонгы пистӹ шалга. Ти пушӓнгӹ докы шӹренок кымалаш погыненӹт.Пистӹ-кымалмы пушӓнгӹ. Ясы гӹц тӧрлӓнӓш манын, пистӹм сарваленӹт, тӹнгӹшкӹжӹ меленӓм, кагыльым, пуйырым, ӓптӓнӹм канденӹт. Тетя ясы гӹньӹ, выргемжӹм, хрестӹжӹм, кушакшым пистӹ доран коденӹт. Тумаенӹт: выргем сага ясыжат кодеш. Эче техень ӹнянӹмӓш ылын. Изи Сундырь доны, кӹзӹт ти вӓр Чебоксар вӹд лӹвӓкӹ кен, цӧклӹмӹ пистӹ ылын. Семняштӹ тетя уке гӹньӹ, ӹдӹрӓмӓш пистӹ докы йыдым йӹвӹрт кеен, выргемвлӓжӹм кыдашын, укшвлӓ мычкы кузен. Тидӹм кечӹ кузымы якте ӹштӹмӹлӓ ылын. Тенге пистӹ семням цӓшӓнӹм ӹштен. Пистӹ тенгеок эдемӹн аурыжым яжоэмдӓ, давленим тӧрлӓ. Кожат эдемлӓн палшен кердеш. Перви шӹргӹш кеӓтӓт, кож вуйыштыш укшвлӓм ялштатат, попат ылын: «Кеквлӓн шылдырвлӓштӹм дӓ ялвлӓштӹм ялштем, мӹнь докем ӹнжӹштӹ толеп, комбы игӹ дон цӹвӹ игӹвлӓм ӹнжӹштӹ намалеп».

Пӹзӹлмӹ-худа сила гӹц перегӹшӹ пушӓнгӹ. Марынвлӓ тӹдӹм первишенок яратат: вес пушӓнгӹвлӓ тӹдӹм ак шоэп. Пӹзӹлмӹм ӓнпичеш, кудывичеш, ӧлицӓэш, шӹгерлӓэш шӹндӓт. Яратенӹт тӹдӹм цевержӹ гишӓн веле агыл. Пӹзӹлмӹ, маныт, ӹлӹшӹм тыл гӹц переген кодаш палша: тӹдӹ ак йылы, шӹкшӓнгеш веле. Шошым, вольыкым пӹтӓриш гӓнӓ кӹтӧш лыкмы годым,пӹзӹлмӹ укш доно ышкалым лыктыт. Худа ак пиж дӓ токы корным моаш тӹнгӓлеш, маныт. Пӧрт гӹц худам поктыл лыкташ манын, чугун коршокеш пӹзӹлмӹ укшым шӹкштенӹт. Цилӓ лыкым шӹкштен лыктыт ылын.

Кынам у томам чангаш тӹнгӓлӹт, пӹзӹлмӹм важ хӓлӓ капаен толыт. Тӹдӹм ӧлвӓлӓн ӓль кудывичеш рок лӹвӓлӓн таят. Сӱӓн годым шилыкеш шагалтат. Тенгеок ӓрвӓтӹ дон армары пӹзӹлмӹ укшым онгыш пиштӓт: сӹнзӓ ӹнжӹ вац. Корным ямдымык, кок пӹзӹлмӹ укшым хрестӹлӓ пиштӹмылӓ дӓ качыжы ванжымыла. Салтакыш ыжатымы годым пӹзӹлмӹ укшым сола капкан кӱшӹл торешеш ялштенӹт.

Худа шӱлӹшлӓн Келтӹмаш шотлалтын. Когечӹ анзыц, Лазаревский кукшыгечӹн, тӹдӹм сола гӹц поктыл лыктыт ылын. Когарнянок пӹзӹлмӹ пандывлӓм кӹрӹн йӓмдӹленӹт, шож шергиндӹм кӱэштӹныт, тома гӹц вӹц мыны рӓдӹ погенӹт. Ти пӹзӹлмӹ пандывлӓ доно, солан ик вуй гӹц тӹнгӓлӹн, вес вуй якте, ма вӓрештеш, цилӓ лыпшенӹт, шинӹт: амалым вӓрӹм, амасам, паснаок ӹдӹрӓмӓшвлӓм. Нӹнӹжӹ ти кечӹн 2-3 пачашаным чиэнӹт: шимӹ годым когонок ӹнжӹ каршты манын. Кынам келтӹмашвлӓм сола вес вуйыш поктен лыктыт, пӹзӹлмӹ пандывлӓм, кӹрӹн, купыш кӹшкен кодат. Шергиндӹ дон мынывлӓм качкаш тӹнгӓлыт.

Пызӹлмы укшым худам ӹштӹмӓш гӹцӓт кычылтыт. Ясым худам ӹштӹш эдем оксаэш, мынеш, сартаэш дӓ вес хӓдӹрвлӓэшат ӹштен кердӹн. Ти хӓдӹрвлӓм йӓл доран шуэн кодат ылын. Момы хӓдӹрвлӓм шӱкшы йыдалыш пиштӓт, пӹзӹлмӹ укш доно лыпшат дӓ попат: «Кӹчӓл ӹшке хозаэтӹм, ке ӹшке хозаэт докы, ке!» Вара хоза йӹвӹрт, иктӓт ӹнжӹ уж манын, ти йыдалым шуэн кодышы эдемӹн тома докыла шуэн. Кӱ шуэн кодымым ак пӓлӹ гӹнь, корны важикеш кода ылын дӓ манеш: «Хозаэтӹм кӹчӓл, кӹчӓл!»

Вес светӹш пырымы годым колышы эдемӹм костан пивлӓ дӓ кӹшкӹвлӓ вычат. Нӹнӹ гӹц пӹзӹлмӹ дӓ пистӹ укшвлӓ лоно веле ытлаш лиэш. Тӹшток кӹшкӹвлӓ шолыт, кыдывлӓ гӹц лӧчкӓванды укш веле перегӓ. Тенге алык марынвлӓ коропыш пӹзӹлмӹ, пистӹ дӓ лӧчкӓвандӹ укшвлӓм пиштенӹт. Пӹзӹлмӹ тенгеок Советский районын гербыштат вӓшлиӓлтеш.

Христианствыш пырымы доно Пипи празднык (Вербное воскресенье) годым церкӹш пипим нӓнгеӓт дӓ служыктат. Тоны иконвлӓ сага шагалтат.Шошым ти пипи донок вольыкым лыктыт. Межӓэш пиштат, вольыклан пукшат.

Шапки-худа шӱлӹшӓн пушӓнгӹ. Христианский мифологи семӹнь, тӹшӓк Иуда колен. Шапки йӹр худа сила кушта. Стройымы годым тӹдӹм ак кычылтеп. Хӹдӹртӹшӓн годымат лӹвӓкӹжӹ шагалаш ак яры: рашкалтен колта. Эдем худан кола гӹнь, тӹ вӓреш шапки ишкӹм шин кодат. Ясы тетявлӓм шелӹн кешӹ шапки лӹвец лыктыт ылын.

Кырык сирӹштӹ изин-олен пушӓнгӹвлӓн виштӹлӓн ӹнянӹмӓш пӹтен толеш. Алык марынвлӓн 360 нӓрӹ кымалмы вӓрӹм Мары Эл республикы перегӓш тӹнгӓлеш. Кӹзӹтшӹ веремӓн нӹнӹн 60 нӓрӹ кымалмашым эртӓрышӹ карт улы.

Ажедмӓшвлӓ

Литература.

• Тойдыбекова Л.С. Марийская мифология. – Йошкар-Ола.-Этнографический справочник.-2007.-н=р53с.
• Тойдыбекова Л.С. Йозы шамакат ытара. – Козьмодемьянск,1992.
• Юадаров К.Г. Тошты мары ӹлӹмӓш гӹц. – Йошкар-Ола,1992.
• Кырык мары йылмым тымдышы Тимакова З.В. йамдылен.