Петухов, Виталий Альбертович: версивлӓ лоштышы айыртем
Контентӹм карангдымы Контентӹм уштарымы
94 корны:
Иктешлен келесäш гїнь, Виталий Петухов поэзиштї со ум кїчäлеш, кырык мары поэзишкї у йöнвлäм, у темывлäм пырта. Поэт этнофутуризм гишäн статьяштыжы сирен: «Мїнь тєрєк келесем, реализм ваштареш ам ыл. Мїнь «кыпышы пышан» произведенивлä ваштареш ылам». У лыдышвлäжї интересный ылыт, но мїлäм Петуховын «Со пуры лижї!» сборникїш пыртымы романтика сїнäн, ире шанымашан лыдышвлäжї шўм семешем ылыт.
. В.Петуховын «Ӓкрӓм» исторический романжы пасна книгä доно 1994 ин пецӓтлӓлт лӓктӹн. Писатель романым Ӓкрӓм восстанилӓн 150 и теммӹ лӹмеш сирӓш шанен, но шоктыдерӓк, дӓ произведени кок ишты веле лӓктӹн. Романым сирӹмӹ годым писатель шукы архивный материал доно пӓшӓм ӹштен, седӹндон исторический личность шукы улы: кугижӓ Николай I, граф Киселёв, Казанский губернин губернатор Шипов, кугижӓн армин салтакшы Василий Григорьев дӓ молат,
Романын негӹцшӹлӓн 1842 ин мары дон суасламары кымдемӹштӹ лишӹ исторический событи вазын. Мӱлӓндӹ верц шагалшы хресаньвлӓн восстани историэш «картофельный бунт» семӹнь кодын. Виловат дӓ Кузнецово велнӹшӹ хресӓнь марывлӓӓт суасламарывлӓн Ӓкрӓм сола лишнӹшӹ кредӓлмӓшӹштӹ ылыныт. Кузнецово гӹц 13 эдемӓн отрядым колтымы ылын, нӹнӹ логӹц вӹзӹтшӹм варажы кыченыт. Ти веремӓнок хресӓньвлӓ Кожваж, Йоласал, Пӧртныр солавлӓштӓт бунтым тӓрвӓтенӹт.
Романын действижӹ Кырыктӹр сола гӹц тӹнгӓлеш, кышты 19 иаш млоец Яшпай їлä. Действи суасламары Овраж солаш ванжа, вара событивлӓ Казаньышты, Петербургышты, Ӓкрӓм солашты анжыкталтыт. Социальный дӓ политический проблемывлӓ гӹц пасна романышты национальный ядмашымат тӓрвӓтӹмӹ: руш чиновниквлӓн мары дӓ суасламары халыкым шотеш пиштӹдӹмӹштӹ. Теве шамак толшеш, кынам Кытьыри Яшпайжым Ӓкрӓм солашкы кӹчӓл толеш дӓ генерал Мандырка гӹц тӹдӹм колташ ядеш, Мандырка келесӓ: «Яратымыжым кӹчӓлеш, анжок... Махань эче яратымаш черемисвлӓн лин кердеш? Вольыквлӓ яратен мыштат ма?»
Романын тӹнг геройжы Яшпай - ӹшке пӓшӓжӹм яжон пӓлӹшӹ, шотан хоза, яжо эргӹ дӓ яжо ӹзӓ: «Ик статянжы, млоец тырын шӹнзенжӓт ак мышты, со иктӓ-ма гишӓн шытырлана, сурт мыч йыштылеш. Такеш агыл тӹдӹ гишӓн пашкудывлӓ «Лач пынпикшок ылеш» маныт». Яшпайын образшы гач писатель хресäнь халыкын нелї жеп годшы шанымашыжым, мӱлӓндӹ верц тыргыжланымыжым анжыкта. Тӹдӓт вес марывлӓ сага мӱлӓндӹ верц щагалеш. Яшпай - сӓмӹрӹк ӹрвезӹ, седындоно тӹдӹн шӱмӹштӹжӹ яратымаш ӹшке вӓржӹм мон, нелӹ годым Кытьырим шуэн ак коды.
Произведеништӹ мол хресӓньвлӓн образыштым пачмы. Опанас Серге - шонгы салтак, ӹлӹмӓшӹштӹ шукыракым ужшы эдем, седӹндон марывлӓ тӹдӹн шаяжым колыштыт. Законвлӓм пӓлӓ, пашкудывлӓлӓн керӓл кӓнгӓшвлӓм пуа. Романышты изи агыл вӓрӹм молнамшы унтер-офицер Кыргорин Васлин образшы нӓлеш. Тӹдӹн портретшїм Яшпайын сӹнзӓ доно анжыктымы: «Мары икпоратка кӓпӓн, иктӓ вӹцлӹ иӓш ылеш. Чиӓшӹжӓт пишок тӹвӹлӓн чиэн шӹнден. Луды сӹнзӓжӹ ваштареш ышанын, лач вашт ужшыла анжа. Пандашыжым нӹжешӓт, онгылашыштыжы тагынамшы шушыр пӓлӹк, вӹцкӹж ошикӓ тӧрем, пӓлдӹрнӓ. Цилӓн тӹдӹ вӹкӹ шотеш пиштӹмӹлӓ анжат, простажок агыл, виднӹ». Кыргорин Васли ӹшке шанымашыжы верц пингӹдӹн шалгышы, кого кӧргӹ виӓн эдем ылеш. Хресӓньвлӓм тӧр верц, ӹшке ирӹкӹштӹ верц кредӓлӓш ӱжеш. Допрос годымат Григорьев Васли жандарм анзылны ӹшкӹмжӹм пингӹдӹн кыча: «Уке, мӓ вольык ана ыл. Мӹнь эдем ылам. Сойток кынам-гӹнят хресӓнят шотеш пиштӹмӹ эдем лиэш».
Романышты кӱшӹл поствлӓштӹ шалгышы эдемвлӓн ӹлӹмӓшыштӹ, тыргыжланымышты доно пӓлӹмӹ линӓ. Теве губернатор Шипов, бунт лишӓшлыкым пӓлен, тенге шана: «Уке, Азанышты веле шӹнзен, цилӓ пӓлен ат нӓл. Техень пыдыранзык веремӓн ӹшке сӹнзӓ донат цилӓ анжалаш келеш. Седӹндон лишӹл кечӹвлӓнок Козьмодемьянск уездыш миэн толмыла. Крюднерын дӓ Польын салтаквлӓштӹ уже тӹштӹ лит, ӹшке ӹлӹмӓш верц тыргыжланаш ак вӓрешт».
«Ӓкрӓмӹштӹ» шӹндӹмӹ ик кого тема - халыквлӓ лошты келшӹмӓш. Марынвлӓн, суасламарынвлӓн, рушвлӓнӓт ти качествыштым кымдан анжыктымы. Иквӓреш кредӓлмӓшӹшкӹ шагалыныт, иквӓреш нелӹвлӓм сӹнгенӹт.
В.Петухов романжым техень шанымаш доно пӹтӓрӓ: «Ӹшке ирӹкӹштӹ верц, мӱлӓндӹ верц лӱдде шагалшывлӓн лӹмӹшты халык ышышты шукы жеп ӹлӓш тӹнгӓлеш. Такеш агыл вет кӹзӹтӓт, айыртемӹн ӹлӓлшӹвлӓ, «тидӹ Ӓкрӓм вырсы паштек ылын» манын колтат. Ӓштӓт. А сӓмӹрӹквлӓлӓн, кушкын толшывлӓлӓн, тьотявлӓштӹн патыр пӓшӓвлӓштӹ гишӓн шайыштмашвлӓ доно пӓлӹмӹ лиӓш угӹц жеп толын шон».
Виталий Петухов «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» романжым 1997 ин сирен, « У сем» дӓ «Ончыко» журналвлӓэш пецӓтлен лыктын. Пасна книгӓ доно роман лач 2006 ин веле лӓктӹн. «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» романышты мӓмнӓн мары халыкын XII курымыштышы ӹлӹмӓшӹжӹ, шытырвлӓжӹ, шанымашвлӓжӹ, овуцавлӓжӹ гишӓн мастарын сирӹмӹ. Тенгеок Виталий Петухов Руш мӱлӓнды дӓ Волжский Булгари лоштышы кӹлӹм, икӓнӓ-иктӹ ваштареш шалгымашым анжыктен. Геройвлä сага Чумбылатын Кукарка солаштат, Кырык сирїштäт, Булгар халан халифшы Ан-Насирїн дворецїштä лин, Всеволод князь сага Йыл мычкы кенä.
Романлан такеш агыл «Пїсї пикш, тангыла янгеж» лїмїм пумы, вет тї жепїн, кыце автор сирä, «керек-кышкы, айыртемїн мїндїр корнышкы, тäрвäнет гїнь, пикш дä кердї гїц пасна ак ли. Вычыде, худа ышан эдемїм äли хир йäнїм вäшлин шагал кердäт. Князь Борис марынвлä гишäн тенге манеш: «Черемисвлä йой дä лÿддїмї сäрзївлä ылыт, шукы корным нїнї оролат. Тышман йывырт ак эртї - äрäт».
Паснаок мары халыкын лӱддӹмӹ сӓрзӹ ылмыжы мäмнäм кымылангда, тӹдӹ ӹшке шачмы вӓржӹм тышман гӹц ытара дӓ пашкуды халыквлӓлӓнӓт палша. Халыкын цымырын кредӓлмӹжӹ велдӹк веле техень кӱкшӹцвлӓш шомы. Мӓ роман гӹц пӓлен нӓлӹнӓ: мары халык тӹнӓм солавлӓштӹ икышын ӹлен. Солӓвлӓ ӹшке лоштышты лужавуйвлӓ палшымы доно икӓнӓ-иктӹштӹ доно кӹлӹм кыченӹт, тышманвлӓ ваштареш пыт кредӓлӹнӹт.
Романышты лужавуйвлӓ логӹц кырык мары Куцубайым пӓлдӹртӓш лиэш. Тӹдӹ Сотыйӓрӹштӹш патыр, ышан лужавуй ылеш. Ӹшке халыкшы верц тӹдӹ тыргыжлана, соты дӓ ирӹкӓн ӹлӹмӓшӹжӹ верц кредӓлӓш соок йӓмдӹ ылеш. Цилӓ пӓшӓжӹмок тыдӹ яжон тумаялмы, шот доно висӹкӓлен анжымы паштек веле ӹштӓ. Куцубай – патыр, лӱддӹмӹ сӓрзӹ. Тӹдӹ ӹшке халыкшым нигынамат ойхеш ак коды. Тенгеок Куцубай яжо тома хоза ылеш, тӹдӹн яратымы вӓтӹжы дӓ пӹсӹ ышан Цендуш эргӹжӹ улы.
Цендуш – кӓпеш шоаш тӹнгӓлшӹ ӹрвезӹ. Тӹдӓт ӓтяжӹ ганьок патыр дӓ лӱддӹмӹ эргӓш ылеш. Їшкетшок сырмы ваштареш кредäлмїждї дä сїнгїшеш лäкмїжї äшеш кодеш.
Мары халыкын ик лужавуйжы, ышан, шотан, патыр эдем доно мӓ романын пӹтӓриш страницывлӓшток пӓлӹмӹ линӓ. Тидӹ романын тӹнг геройжы Чумбылат ылеш. Виталий Петухов лыдшывлӓм Чумбылат доно тенге пӓлӹмӹм ӹштӓ: «Тышкен лыкмы ганьы, вет акат мыльгалт, пӱэргӹ шынзӓ. Ош вӹцкӹж мӹнер гӹц ыргымы мӹнер пачшы мардежеш вӹсӓлтеш. Мӹжӓр лӹвӓлнӹжы техеньок ош тыгыр, кӹдӓл йӹр кӹм пачаш косир ӹштӹм пӹтӹрӓлмӹ. Пӱэргӹн пулыш гач кого янгеж кечӓ. Шалахай монгыреш пикш ладакым дӓ вурс кердӹм сӓкӓлтен. Мыктешкӹн кужырак ӱпшӹ, вуйгӹшӹл лӹвӓц сӹсӹрген, йӓрӹмӹн-йӓрӹмӹн шайыкыла вӹсӓлтеш. Сӹнзӓм пӹчшӹ мардежешӓт пӱэргӹ ак кымалты, анзыкыла пӹсӹн анжа. Сирӹп кидшӹ сермӹц лапшемӹм цат кычен».
Халыкшы верц йыштылмыжы, шытырланымыжы гишäн мары лужавуйвлä веле агыл, Ан-Насир халифäт, Сиволот князят Чумбылатым жеплäт, шотеш пиштäт. Вес халыквлäн кого эдемвлäштї анзылнатЧумбылат їшкїмжїм пингїдїн кыча, лÿдїн ак шалгы. Ан-Насирлäн ясакым тÿлїмäшїм цäрнїмї гишäн лўдде попа, а Сиволот князь гїц Тўкäн Шур лужавуйым колташ ядеш, тїдїлäн Булгар халам нäлäш палша.
Романышты Цортан тьоти дä Тоймер картын образышты айыртемäлтїт, шукым пäлїмїштї дä мыштымашышты доно öрїктäрäт. Теве Тоймер карт мары халыкын дä Чумбылатын пуйырымашышты гишäн пäлїмäшїм пачеш, медитацим їштен мышта.
Роман шукы событивлä доно паян ылеш. Но Петуховын сирїмї йöнжїн айыртемжї ти романышты каеш: геройвлäн шаныкалымашыштым, тыргыжландарышы ядмашвлäэш ответвлäм кїчäлмїштїм мастарын анжыкта. Произведени мычашышты Чумбылат ӹшкымжӹн ӹлӹмӓшӹжӹ гишӓн, ӹшке халыкшын пуйырымашыжы гишӓн шана: «Тагачы тӹлӓт, лач ӓтятлӓн, цилӓ верц шанаш, нӹнӹн ладнан ӹлӹмӓш гишӓн шытырланаш вӓрештеш. Тӹлӓт, кого лужавуйлан… Эдем паштек сотыгечӹштӹ иктӓ-ма дӓ сойток кодеш. Сойток иктӓ-ма дӓ кодшашлык…»
«Пїсї пикш, тангыла янгеж» роман пиш интересный, цилäнок лыдшашлык ылыт.
4. Фэнтези – (фантазия) – фантастический литературын коклышы курым тїнгäлтїшїштї миф дä ямак негїцеш шачшы жанржы. Техень произведени историко-приключенческий ылеш. Фэнтези жанрлан тїнгäлтїшїм шотландский писатель Джон Рональд Руэл Толкин пиштен. Пїтäриш романвлäжї логїц иктїтшї – «Хоббит». «Властелин колец» роман семїнь киномат снимайымы. Ти жанр доно мастарын сирїшївлä логїц иктїтшї – Джордж Мартин, «Песнь льда и огня» - кыце маныт, «величайшая фэнтези-сага со времён Токина». Руш писательвлääт ти жанрым яратен колтенїт. Дмитрий Елец Таня Готтер гишäн 10 книгäм сирен. Фэнтези жанр литературышты веле агыл, изобразительный искусствыштат, музыкыштат виäнгеш.
Виталий Петуховат фэнтези жанр доно повестьїм сирä. Тїдїм «А мїнь – ымбакы» манын лїмден. Писатель повестьїм шїмлїзї–фольклорист Виталий Акцорин лїмеш сирен. Эпиграфлан А.С. Пушкинїн «Сказка - ложь, да в ней намёк…» шамаквлäм нäлїн. «А мїнь – ымбакы» повесть халык ямак докы лишїл ылеш: произведенин тїнг геройжы дä мол персонажвлä лач ямаквлä гїц нäлмї ылыт. Тидї – Нўнжїк (ямакышты – Нўнжїк патыр), Тум патыр, Шергиндї (руш халык ямакышты - Колобок), Вувер кыва (вес ямаквлäштї – Увергыва), отрицательный персонажвлä - Опкын дон Кöтöрмä (у персонаж). Ямакыштышы ганьок Нўнжїк кужы корныш лäктеш, тäнгвлäм вäшлиэш дä сакой ситуацивлäшкї вäрештеш, їлїмäшїм ужеш. Корныштыжы Тум патыр дä Шергиндї дон иквäреш эдемвлäлäн сакой эксїквлä гїц лäктäш палша: сола халыклан Кого Вїдиä гїц вїдїм пöртїлтä, їдїрвлäм Опкын гїц ытара. Произведенин ямак гїц айыртемжї – Виталий Петухов повестьїшкї кїзїтшї жепäш эдемвлäн кайышвлäм, шаявлäм пырта, дä тидїжї произведеним юмористический сїнäнїм їштä. Теве ик лаштык. Нўнжїк корныштыжы Шергиндїм вäшлин шагалеш, дä Шергиндї мырымат мыралтен пуа:
Ик седїрäм ташкалам, дä
Луаткок седїрä тäрвäнä,
Ик їдїрлäн йїралтем, дä
Луаткок їдїр тäрвäнä!
Амц-дрица-ца-ца!
Кынам Нўнжїк сагажы нäлäш лиэш, «Шергиндї сусу пареш Нўнжїкїн кїлїмдї якте тїргештен куза дä эче сїгїрäл колта:
- Кия-а-а-а! Банзай!
Нўнжїк сїнзäм веле кäрä. Мам ти касланышы маклака саксла?
- Ну, блатной-деловой ылат!»
²ль вес эпизод.
Вувер кыва Нўнжїкл³н ышым пырта, йозы панды доно вуй гїц лыпша дä пäлїмäшїжїм тергä.
« - Колышт, ма техеньї: «Хоть кäнгїж, хоть тел – со ик цїре вел!»
Нўнжїк кымда лепкäжїм кыптырта, тїдїм ирсä пїрїнзїквлä äрäт. Тумая, тумая… Сїнзäжäт лепкä лївäкї куза.
- Шїшер! –трўк келесен пуа. –Тїдї соок ошы!
- О-о-ихи-ихи! – Вувер мїшкїр кычен ваштылеш. –Лачок вет! Ну-у, ышет, каеш, пырен! Такшым мїнь весїм тыштышым. Шанен лыктыц вет! Яра-а. Молодец! Единый госэкзаменїм сдайышыц.
- Мам?
- Їлет-їлет, вара пäлет. Ирї эче тїлäт».
Тäнгвлä лошты келшїмäш проблемымат писатель повестьїштїжї тäрвäтä. Нўнжїк йäм пындашеш кодмыкыжы, Тум патыр керемїм пїчкїн шуа, дä Нўнжїк тїшäкенок кодеш. Тїдї шана: «Уке свет вїлнї їнян тäнг. Дä линжäт ак керд, векäт. Кынам-гїнят сек лишїл тäнгетäт тїньїм сойток алтала äли выжала. А мїньїн гань тäнгвлä доно нимахань тышманат ак кел ылыныш».
Повестьїм цилäге эче пецäтлїмї агыл, мычашыжы махань лиэш, лыдшывлäлäн пäлї агыл, но техень шанымашыш толаш лиэш: Виталий Петухов фэнтези йöн доно сирїмї повесть доно тагачшы їлїмäшїн акситївлäжїм анжыкта: икäнä-иктїлäн палшымаш, їнянїмäш ямаш тїнгäлїнїт, эдемвлä пайда верц дä їшке цäшїштї верц веле кредäлїт.
| |||