|
'''Виталий Альбертович Петухов''' — поэт, прозаик. 1954 ин 9 пургыж тӹлзӹн Кырык мары районын Кого Сӧрманӓнгӹр солаэш шачын. Марий Элын С. Г. Чавайн лӹмеш кугижӓнӹш премин лауреатшы. Кужыӓнгыр районыштыш "Заря" газетӹн тӹнг редакторжы. Лыдышвлӓжӹм 1980-шы и годшен сирӓ. Кужэҥер поселкышты ылӓ. Поэзи гӹц пасна прозым сирӓ. Тӹдӹ мастаран романист ылеш, кыдын кидшӹ лӹвец техень романвлӓ лӓктӹнӹт:"Акрӓм" (1994), "Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж" (1998), "Кучкыжвлӓ дӓ курныжвлӓ" (2002), повестьвлӓ - "Цилӓжӓт ик кангӹж", "Шӹжвӹк йумӹ выд","Корны мыч арава кен","Тылваста", "Якшар покан автобус", фэнтези "А мӹнь - ымбак...".
== Биографижӹ ==
== Автобиографижӹ ==
Петухов Виталий Альбертович 1954 ин 9 февральын Кырык мары районышты Кого СєрмнäнгїрСӧрмнäнгӹр солаэш шачын. 1971 ин ПїзїкнырПӹзӹкныр кїдäлäшкӹдäлäш школым тымень пїтäрїмїкїпӹтäрӹмӹкӹ, Н.К.Крупская лїмешлӹмеш Марпедиститутын историко-филологический факультетыш пырен. Институт паштек Куженер районышты «Жерä» газетїштїгазетӹштӹ пäшäлäш тїнгäлїнтӹнгäлӹн дä корреспондент гїцгӹц тїнгтӹнг редактор якте журналистїнжурналистӹн корным эртä.
В. Петуховын пїтäришпӹтäриш лыдышвлäжїлыдышвлäжӹ 1968 ин «ЙäмдїЙäмдӹ ли», «Ленин корны» газетвлäштїгазетвлäштӹ пецäлтлäлтїнїтпецäлтлäлтӹнӹт, пакылажы республиканский газетвлäштїгазетвлäштӹ дä «Ончыко» журналышты цымыр поэтический книгавлäштїкнигавлäштӹ лїмжїлӹмжӹ шїренокшӹренок вäшлиäлтäш тїнгäлїнтӹнгäлӹн.
«Шылдыран ивлä» (1982), «Со пуры лижїлижӹ!» (1990) лыдыш книгäвлäм лыктын. ТїлецТӹлец пасна руш йїлмїйӹлмӹ доно лыдышвлäжїлыдышвлäжӹ Москвашты лäктїнїтлäктӹнӹт, «Середина земли родной» («Современник», 1987), «Марийский край, земля Онара» («Советский писатель», 1989) сборниквлäш пыренїтпыренӹт. В. Петухов «Їлїмäшӹлӹмäш жепем», «Кугилä», «Шам», «Атаман» поэмывлäм сирен.
ПїтäртїшПӹтäртӹш жепїнжепӹн тїдїтӹдӹ утларак прозылан кымылангын. ТїнгäлтїшїмТӹнгäлтӹшӹм тїдїлäнтӹдӹлäн 1984 ин лäкшїлäкшӹ «ШїжвїкШӹжвӹк йўмїйӱмӹ вїдвӹд» лїмäнлӹмäн книгä пиштен. Варажы тїдїтӹдӹ исторический сїнäнсӹнäн «Кошкышы укшвлä» повестьїмповестьӹм, «äкрäм» дä «ПїсїПӹсӹ пикш, тангыла янгеж», «Кучкыжвлä дä курныжвлä» романвлäм « У сем» журналышты пецäтлен.
В. А. Петухов 1991 ин гїцгӹц Россий писатель ушемїнушемӹн членжїчленжӹ лиэш. 1996-1997 ивлäн пäшäм иктешлїмїиктешлӹмӹ доно тїдїлäнтӹдӹлäн Мары Эл Республикын С.Г.Чавайн лїмäнлӹмäн государственный премин лауреат лїмїмлӹмӹм пумы. 1998 ин В.А. Петухов 5 Финн – угр писательвлäн международный конгрессын участникшы ылын. Эчежы газет пäшäм шотыш нäлїннäлӹн, тїдїлäнтӹдӹлäн Мары Эл Республикы заслуженный журналист лїмїмлӹмӹм пуэнїтпуэнӹт.
Виталий Петухов їшкеӹшке творческий корныжым поэзи гїцгӹц тїнгäлїнтӹнгäлӹн. «Шылдыран ивлä» - пїтäришпӹтäриш лыдыш сборникшїсборникшӹ, а кокшыжы – «Со пуры лижїлижӹ!» Ти лыдыш сборникшï1990сборникшӹ1990 ин Йошкар-Олашты Мары книгä издательствышты пецäтлäлтïнпецäтлäлтӹн. «ПоэтïнПоэтӹн шанымашыжы раскыды, йäнгжäт лыдшылан виш. Прозыштат, поэзиштäт ум кïчäлешкӹчäлеш. ТïдïнТӹдӹн поэтический шамакшы айыртемïнокайыртемӹнок сäмрïквлäлäнсäмрӹквлäлäн лишïллишӹл, шÿм семеш», - тенге книгäн рецензиштïрецензиштӹ сирïмïсирӹмӹ.
Сборник 7 кïдежкӹдеж гïцгӹц ылеш, каждый кïдежïнкӹдежӹн ïшкïмжïнӹшкӹмжӹн тематикыжы, шанымашыжы. Книгä «Анзыл шамак» лыдыш доно тïнглештӹнглеш, автор лыдшывлäм изи годшым äштäлтäш ÿжеш. «Тетян ïлïмäшӹлӹмäш – аяран игечïигечӹ», - манеш тïдïтӹдӹ.
ПïтäришПӹтäриш кïдежкӹдеж «Цäрä ялан жепем» лïмäнлӹмäн ылеш, поэт изи годшы ïлïмäшïжïмӹлӹмäшӹжӹм сусу кымыл доно äшïндäрääшӹндäрä. Шамак толшеш, «Тау» лыдышышты ïшкеӹшке äтя-äвäжïлäнäвäжӹлäн пуры шÿмïншÿмӹн лимïштïлäнлимӹштӹлäн, цäшäн житям пумыштылан таум ïштäӹштä. Ïшкïмжïмӹшкӹмжӹм куку доно тäнгäштäрен, тенге келесä:
Куку игïмигӹм кушта лагы,
Тидӹм тäжӹ äштӹдä!
Тидïм тäжï äштïдä!
МïньжïМӹньжӹ кушкым куку агыл
ШкïмнäнШкӹмнäн цат семняштïнäсемняштӹнä.
Солаэш кушшы тетявлäм, кого лимïкïштäтлимӹкӹштäт, туан солашкы со шыпшеш:
Но йäнг ладна агыл вес велнïлäвелнӹлä каштын,
Со шыпеш ыжар сиремäн öлицäш.
(«Солашкы»).
Кокшы кïдежïштïшïкӹдежӹштӹшӹ лыдышвлä романтика шÿлïшäншÿлӹшäн ылыт, сäмïрïквлäнсäмӹрӹквлäн ïшкеӹшке силаштылан, анзыкылашылан ïнянïмäшïштïмӹнянӹмäшӹштӹм пачыт.
Шокшы шÿм дон ашкедïнäашкедӹнä анзык,
Пуры кид дон ïштенäӹштенä мä шукым.
У халавлä паштекнä лит, анжы!
Кенä анзыкы – сäмïрïксäмӹрӹк, шулык.
(«Корнышкы»).
Лач сäмïрïксäмӹрӹк жепïнжепӹн пïтäришпӹтäриш яратымашын тылсалымжы шÿмïштïшÿмӹштӹ ïлïжешӹлӹжеш, сусум, тыргыжым, ïнянïмäшïмӹнянӹмäшӹм шачыкта.
МïлääмМӹлääм агыл, шÿметлäн ïнянïӹнянӹ,
Шижäт, йäнгïнйäнгӹн тылсотыжым виктем,
ШÿдïШÿдӹ лошты сек керäл мïлäнеммӹлäнем –
ТïньïТӹньӹ веле, яратымем, иктïиктӹ.
(«ТïлäтТӹлäт»).
«Сылык виквлä» кïдежïшкӹдежӹш пырышы лыдышвлäм техень корнывлä доно иктешлен келесäш лиэш:
Вет мäжïмäжӹ яратеннä ыльы коктын,
Юалгы годым ик тыл доно ïреннäӹреннä.
Но эртен кешïмкешӹм ат керд мïнгешмӹнгеш поктен,
Карштарыш сäвïмсäвӹм ак колышт веремä.
«Сола» кïдежïштïшкӹдежӹштӹш лыдышвлä сола ïлïмäшïмӹлӹмäшӹм, сола халыкын сакой пäшäм ïштïмïжïмӹштӹмӹжӹм (шудым салымаш, кäвäнïмкäвäнӹм кïшкïмäшкӹшкӹмäш, киндïмкиндӹм куштымаш), йäрä жепïмжепӹм эртäрïмïжïмэртäрӹмӹжӹм сусу кымыл доно анжыктат, но тïнäмоктӹнäмок «Имнивлäм нïнгеäтнӹнгеäт», «ШïжïмШӹжӹм ужмаш» лыдышвлäштïлыдышвлäштӹ сылык виквлääт шижäлтïтшижäлтӹт.
«Со пуры лижïлижӹ!» кïдежïшкïкӹдежӹшкӹ В.Петухов ïлïмäшӹлӹмäш гишäн, эдемвлäн кайышышты, шанымашвлäштïшанымашвлäштӹ гишäн, пäшä гишäн лыдышвлäм цымырен.
Сусу ли – земля вïлнïвӹлнӹ тïньтӹнь ïлетӹлет,
Шотан пуры эдемвлä йïрвäшетйӹрвäшет.
Нӹнӹн шÿмӹштӹ ли тӹньӹ шӹрен,
Нïнïн шÿмïштï ли тïньï шïрен,
Вот кыштакен лачокшы йä цäшет.
(«Ïлïмäшӹлӹмäш»).
«ÏлÏмäшӹлӹмäш», «Жеп дä мä», «КïчäлмäшКӹчäлмäш», «ЙäнгïнЙäнгӹн саслымы юк» лыдышвлäштïлыдышвлäштӹ поэт ïлïмäшӹлӹмäш гишäн философ семïньсемӹнь шана дä ïлïмäшïнӹлӹмäшӹн ик тïнгтӹнг законжым пингыдемдä:
Вет ïлïмäштïӹлӹмäштӹ пуры келеш,
Мир вïлнïвӹлнӹ, тоны, шÿмïштäтшÿмӹштäт.
«Тагачшы кеч¿» лыдыш циклышты В.Петухов природышты лиäлтшïлиäлтшӹ эксïкэксӹк гишäн шÿм ясы доно сирä. Шамак толшеш, «Кошкыш кугин мырыжы» лыдышышты куги їшкеӹшке гишäнжїгишäнжӹ дä тäнгвлäжїтäнгвлäжӹ гишäн, нїнїннӹнӹн анзыцшы веселä їлїмäшїштїӹлӹмäшӹштӹ, «шыжге шужген», «йишїнйишӹн» кушмышты гишäн попа. КугилäшкїКугилäшкӹ эксїкэксӹк толеш – «роэн шумы киä роша, колыш кäпвлä – ошы-ошы». Їндеӹнде куги ойхыра дä шÿм ясыжым эдемвлäлäн лыктеш:
Шкетем шалгем мїньмӹнь ял вїлнемвӹлнем,
Тä коленäм, толи їлемӹлем.
Эх, эдемвлä, тä, эдемвлä,
Мажым шот дон перегедä?
Иктешлен келесäш гïньгӹнь, В.Петуховын «Со пуры лижïлижӹ!» сборникïшсборникӹш пырышы лыдышвлä соты кымылан ылыт, каждый эдемïнокэдемӹнок йäнгïштïйäнгӹштӹ шачшы шижмäшвлäм раскыдын пачыт, лыдшым ïлïмäшӹлӹмäш корныжы, йïлмïйӹлмӹ йöнжïйöнжӹ гишäн шаналташат тäрвäтäт. Виталий Петуховын талантшы поэт-романтик, поэт-философ семïньсемӹнь пачылтеш.
«Шачмы вäр» лыдыш
Виталий Петуховын «Со пуры лижїлижӹ» сборникїштїжїсборникӹштӹжӹ «Шачмы вäр» лыдышыжым утларак тїшлентӹшлен анжалаш келеш.
Лирический герой їшкежїӹшкежӹ халашты їлäӹлä дä пäшäлä, но шїренокшӹренок туан солажым äшїндäрääшӹндäрä дä омынешїжäтомынешӹжäт каеш. Поэт солам хала доно тäнгäштäрä дä техень шанымашыш шоэш : туан солашты халаштышы гїцгӹц яжорак. Вет тїштїтӹштӹ ирїкирӹк, «ялгавалым сиремет шыпшалеш», «нєргїнӧргӹ ваштар пулышемїмпулышемӹм ниäлтä». Коли солашты яжо агыл? Свезä воздух, йонгата мардеж, а кäнгїжїмкäнгӹжӹм моло цилä вäре ыжаргын каеш дä сакой йиш пеледышвлä пеледїтпеледӹт. А халаштыжы ма улы? «МўлäндїмМӱлäндӹм асфальтыш пїзїрїмїпӹзӹрӹмӹ», йїрвäшйӹрвäш кого кїрпїцкӹрпӹц пöртвлä, машанет, вуйта воздухшат шўлäшшӱлäш кодде.
Келесаш келеш, поэтлäн шачмы вäржївäржӹ доно халам тäнгäштäрäш сола гишäн сäмїрїксäмӹрӹк годшы äшїндäрїмäшвлäжїäшӹндäрӹмäшвлäжӹ палшат. Поэт сїлнїсӹлнӹ шая сäрäлтїшвлäмсäрäлтӹшвлäм кїчäлкӹчäл мон:
Лӹпкäтä мардежӹн ыжар утикäштӹ
Лїпкäтä мардежїн ыжар утикäштї
Яратем мїньмӹнь кечїнкечӹн äзäлä рїпшäлтмїмрӹпшäлтмӹм,
Шӹшер йиш тӹтӹрäм пӱäнäн цäшкäштӹ
Шїшер йиш тїтїрäм пўäнäн цäшкäштї
Дä ирїирӹ рїмäлгїнрӹмäлгӹн кек юкшын рїшкäлтмїмрӹшкäлтмӹм.
Лирический герой шачмы вäржїмвäржӹм, солаштыш ирїкїмирӹкӹм, пєртўмпӧртӱм ярата. ТїдїТӹдӹ природым ярата веле агыл, ынгыла мўлäндїммӱлäндӹм, дä тїдїнтӹдӹн йäнгжїйäнгжӹ каршта, кынам халаштыш асфальт доно мўдїмїмӱдӹмӹ мўлäндїммӱлäндӹм ужеш. СедїндонСедӹндон яратым солашкыжы толмыкы веле, герой кäнен кердеш.
Петухов їшкеӹшке солажы доно когоэшнä, сусу кымыл доно солаштыш пєртўмпӧртӱм анжыкта, тидїтидӹ гишäн лыдыш патриотический дä пейзажный жанран манаш лиэш.
Лыдышын тїнгтӹнг шанымашыжым пачаш поэт эпитетвлäм (лїпкäтäлӹпкäтä мардеж, нöргїнöргӹ ваштар), тäнгäштäрїмäшвлäмтäнгäштäрӹмäшвлäм (кечїнкечӹн äзäлä рїпшäлтмїмрӹпшäлтмӹм, шїшершӹшер йиш тїтїрäмтӹтӹрäм, сäрнем тылык тетя ганьы), олицетворенивлäм (щўмемщӱмем шїпшӹп агыл, шўмемшӱмем ярата), метафорывлäм (йäнг шушырын вїрвӹр кемїмкемӹм, шїшершӹшер йиш тїтїрäмтӹтӹрäм пўäнäнпӱäнäн цäшкäштїцäшкäштӹ) кычылтеш.
Лыдышлан шаныкалымаш сїнїмсӹнӹм нїлнӹл стопаан амфибрахи пуа. Рифма перекрёстный. Лыдышын формыжы содержанижїлäнсодержанижӹлäн яралеш толеш. Виталий Петуховын «Шачмы вäр» лыдышыжы шўмештїмшӱмештӹм яргата кишäм коден дä їшкеӹшке туан солаэмїмсолаэмӹм эче келгїнрäккелгӹнрäк яраташ кымылангда.
Этнофутуризм.
Тенгеок келесаш келеш: Виталий Петухов їшкеӹшке произведенивлäжїмпроизведенивлäжӹм остатка жепїнжепӹн Кыйыр Витали псевдоним доно сирä. Техень псевдоним доно писатель «Кырык мары литературын «сїлнїсӹлнӹ шаяжы» дä «худа шаяжы»» лїмäнлӹмäн статьямат сирен («У сем», №2, 2002). Ти статьяшты постмодернизмын этнофутуризм йогы гишäн попа. Автор манеш: « ТїдїТӹдӹ утларак национальный литературывлäлäн келшен толеш дä утларак тїштїтӹштӹ виäнгеш». Петухов этнофутуризмын «кума äтяэш» финн профессор Кари Салламаам шотла. Тагачшы этнофутуризмым официально 1994 ин сäмїрїксäмӹрӹк финн-угр сирызывлä ЭстоништїЭстоништӹ їлїжтенїтӹлӹжтенӹт.
ПисательїнПисательӹн шанымы семїньсемӹнь, «Этнофутуризм – тидїтидӹ кїверкӹвер. Ик мычащыжы доно тїдїтӹдӹ пасна халыкын äкрет годшы туан овуцавлä, религи вїлнївӹлнӹ киä, вес мычашыжы доно - улы эдем йыхын цымыр культурышты. Тенге тїдїтӹдӹ национальныйым дä интернациональныйым иктыш уша.
Ик мычашышты – кырык мары поэзин силлабо-тоникäн сем, кырык марын первишїпервишӹ «ош лыдыш», кырык мары фольклорын символвлä, образвлä, персонажвлä. Вес мычашышты – каждый эдемїнэдемӹн шўмшӱм шижмäш, ыш дä шам.
Этнофутуризм – тидїтидӹ кїверкӹвер, кыды цымыр халыкым дä «мїньмӹнь»-їмӹм иктїшиктӹш уша». «Модерниствлä шижмäшїмшижмäшӹм у семїньсемӹнь, у йöн доно анжыктат: юк дä букван у кїлдїшкӹлдӹш гач, у йиш шамак кїлдїшкӹлдӹш доно, предложенин у йиш конструкци дä тїлецтӹлец молат».
Витали Петухов постмодернизмын перкежїмперкежӹм тенге ынгылдара:
1. Техень произведенивлä литературный пространствым шошымшы полой годшыла, вес йогывлä корным пачыт, йїрвäшйӹрвäш тäвäт.
2. Техень произведенивлä кырык мары йїлмїмйӹлмӹм пайдарат, тїдїнтӹдӹн лывыргыжым, тотшым, кöргїкöргӹ вижїмвижӹм, потенциалжым анжыктат.
Поэт статьяшкы «АВВОХУТЕП» лыдышыжым пыртен. Теве икманяр корны:
5кїж5кӹж-кїжгїкӹжгӹ курым ланзывлäм юкде шäргä,
тӹр5-тӹр5,
тїр5-тїр5,
жепїнжепӹн пыра3 кид ваштшы 3дыкеш 5тäрä.
АВВОХУТЕП - шївїльтäншӹвӹльтäн кынамжы,
кынамжы – Йымы,
кынам Карка шїдїршӹдӹр, Шакте шїдїршӹдӹр,
Шарды шїдїршӹдӹр шайыкы йїмäйӹмä.
Мам: а) ужеш, б) шижеш, в) колеш – сирä.
Ђкрет годшы марынвлäн шїндäшӹндä тамгам.
ТїдїнТӹдӹн сирїмїсирӹмӹ – кошкышы шунын ишкїписьишкӹпись агыл ханга,
агыл иероглиф.
тїдїнтӹдӹн сирїмїсирӹмӹ – кыралдымы пїлгомынпӹлгомын ик äнгä,
симсїсимсӹ, сары, якшар шїдїршӹдӹр хангвлä.
Лыдышын рифмыжы дä ритмжы пыдыргышы, шанымашым трўкїштоктрӱкӹшток ынгылашат ак ли. Эче ик айыртем: шамакым сирїмїсирӹмӹ годым шот шамаквлäм пыртымы. Шамак толшеш, пыракым шамакышты пыра часть паштек 3 цифрым шїндїмїшӹндӹмӹ, вїцкїжвӹцкӹж шамакышты вїцвӹц буквавлä вäреш 5 цифра. АВВОХУТЕП – тидїтидӹ поэт їшкежїӹшкежӹ, тенге гїньгӹнь, лыдышышты Петухов їшкеӹшке творческий корныжы гишäн сирä.
Иктешлӹмäш.
Иктешлїмäш.
Иктешлен келесäш гїньгӹнь, Виталий Петухов поэзиштїпоэзиштӹ со ум кїчäлешкӹчäлеш, кырык мары поэзишкїпоэзишкӹ у йöнвлäм, у темывлäм пырта. Поэт этнофутуризм гишäн статьяштыжы сирен: «МїньМӹнь тєрєктӧрӧк келесем, реализм ваштареш ам ыл. МїньМӹнь «кыпышы пышан» произведенивлä ваштареш ылам». У лыдышвлäжїлыдышвлäжӹ интересный ылыт, но мїлäммӹлäм Петуховын «Со пуры лижїлижӹ!» сборникїшсборникӹш пыртымы романтика сїнäнсӹнäн, ире шанымашан лыдышвлäжїлыдышвлäжӹ шўмшӱм семешем ылыт.
. В.Петуховын «Ӓкрӓм» исторический романжы пасна книгä доно 1994 ин пецӓтлӓлт лӓктӹн. Писатель романым Ӓкрӓм восстанилӓн 150 и теммӹ лӹмеш сирӓш шанен, но шоктыдерӓк, дӓ произведени кок ишты веле лӓктӹн. Романым сирӹмӹ годым писатель шукы архивный материал доно пӓшӓм ӹштен, седӹндон исторический личность шукы улы: кугижӓ Николай I, граф Киселёв, Казанский губернин губернатор Шипов, кугижӓн армин салтакшы Василий Григорьев дӓ молат,
Романын негӹцшӹлӓн 1842 ин мары дон суасламары кымдемӹштӹ лишӹ исторический событи вазын. Мӱлӓндӹ верц шагалшы хресаньвлӓн восстани историэш «картофельный бунт» семӹнь кодын. Виловат дӓ Кузнецово велнӹшӹ хресӓнь марывлӓӓт суасламарывлӓн Ӓкрӓм сола лишнӹшӹ кредӓлмӓшӹштӹ ылыныт. Кузнецово гӹц 13 эдемӓн отрядым колтымы ылын, нӹнӹ логӹц вӹзӹтшӹм варажы кыченыт. Ти веремӓнок хресӓньвлӓ Кожваж, Йоласал, Пӧртныр солавлӓштӓт бунтым тӓрвӓтенӹт.
Романын действижӹ Кырыктӹр сола гӹц тӹнгӓлеш, кышты 19 иаш млоец Яшпай їлäӹлä. Действи суасламары Овраж солаш ванжа, вара событивлӓ Казаньышты, Петербургышты, Ӓкрӓм солашты анжыкталтыт. Социальный дӓ политический проблемывлӓ гӹц пасна романышты национальный ядмашымат тӓрвӓтӹмӹ: руш чиновниквлӓн мары дӓ суасламары халыкым шотеш пиштӹдӹмӹштӹ. Теве шамак толшеш, кынам Кытьыри Яшпайжым Ӓкрӓм солашкы кӹчӓл толеш дӓ генерал Мандырка гӹц тӹдӹм колташ ядеш, Мандырка келесӓ: «Яратымыжым кӹчӓлеш, анжок... Махань эче яратымаш черемисвлӓн лин кердеш? Вольыквлӓ яратен мыштат ма?»
Романын тӹнг геройжы Яшпай - ӹшке пӓшӓжӹм яжон пӓлӹшӹ, шотан хоза, яжо эргӹ дӓ яжо ӹзӓ: «Ик статянжы, млоец тырын шӹнзенжӓт ак мышты, со иктӓ-ма гишӓн шытырлана, сурт мыч йыштылеш. Такеш агыл тӹдӹ гишӓн пашкудывлӓ «Лач пынпикшок ылеш» маныт». Яшпайын образшы гач писатель хресäнь халыкын нелїнелӹ жеп годшы шанымашыжым, мӱлӓндӹ верц тыргыжланымыжым анжыкта. Тӹдӓт вес марывлӓ сага мӱлӓндӹ верц щагалеш. Яшпай - сӓмӹрӹк ӹрвезӹ, седындоно тӹдӹн шӱмӹштӹжӹ яратымаш ӹшке вӓржӹм мон, нелӹ годым Кытьырим шуэн ак коды.
Произведеништӹ мол хресӓньвлӓн образыштым пачмы. Опанас Серге - шонгы салтак, ӹлӹмӓшӹштӹ шукыракым ужшы эдем, седӹндон марывлӓ тӹдӹн шаяжым колыштыт. Законвлӓм пӓлӓ, пашкудывлӓлӓн керӓл кӓнгӓшвлӓм пуа. Романышты изи агыл вӓрӹм молнамшы унтер-офицер Кыргорин Васлин образшы нӓлеш. Тӹдӹн портретшїмпортретшӹм Яшпайын сӹнзӓ доно анжыктымы: «Мары икпоратка кӓпӓн, иктӓ вӹцлӹ иӓш ылеш. Чиӓшӹжӓт пишок тӹвӹлӓн чиэн шӹнден. Луды сӹнзӓжӹ ваштареш ышанын, лач вашт ужшыла анжа. Пандашыжым нӹжешӓт, онгылашыштыжы тагынамшы шушыр пӓлӹк, вӹцкӹж ошикӓ тӧрем, пӓлдӹрнӓ. Цилӓн тӹдӹ вӹкӹ шотеш пиштӹмӹлӓ анжат, простажок агыл, виднӹ». Кыргорин Васли ӹшке шанымашыжы верц пингӹдӹн шалгышы, кого кӧргӹ виӓн эдем ылеш. Хресӓньвлӓм тӧр верц, ӹшке ирӹкӹштӹ верц кредӓлӓш ӱжеш. Допрос годымат Григорьев Васли жандарм анзылны ӹшкӹмжӹм пингӹдӹн кыча: «Уке, мӓ вольык ана ыл. Мӹнь эдем ылам. Сойток кынам-гӹнят хресӓнят шотеш пиштӹмӹ эдем лиэш».
Романышты кӱшӹл поствлӓштӹ шалгышы эдемвлӓн ӹлӹмӓшыштӹ, тыргыжланымышты доно пӓлӹмӹ линӓ. Теве губернатор Шипов, бунт лишӓшлыкым пӓлен, тенге шана: «Уке, Азанышты веле шӹнзен, цилӓ пӓлен ат нӓл. Техень пыдыранзык веремӓн ӹшке сӹнзӓ донат цилӓ анжалаш келеш. Седӹндон лишӹл кечӹвлӓнок Козьмодемьянск уездыш миэн толмыла. Крюднерын дӓ Польын салтаквлӓштӹ уже тӹштӹ лит, ӹшке ӹлӹмӓш верц тыргыжланаш ак вӓрешт».
«Ӓкрӓмӹштӹ» шӹндӹмӹ ик кого тема - халыквлӓ лошты келшӹмӓш. Марынвлӓн, суасламарынвлӓн, рушвлӓнӓт ти качествыштым кымдан анжыктымы. Иквӓреш кредӓлмӓшӹшкӹ шагалыныт, иквӓреш нелӹвлӓм сӹнгенӹт.
В.Петухов романжым техень шанымаш доно пӹтӓрӓ: «Ӹшке ирӹкӹштӹ верц, мӱлӓндӹ верц лӱдде шагалшывлӓн лӹмӹшты халык ышышты шукы жеп ӹлӓш тӹнгӓлеш. Такеш агыл вет кӹзӹтӓт, айыртемӹн ӹлӓлшӹвлӓ, «тидӹ Ӓкрӓм вырсы паштек ылын» манын колтат. Ӓштӓт. А сӓмӹрӹквлӓлӓн, кушкын толшывлӓлӓн, тьотявлӓштӹн патыр пӓшӓвлӓштӹ гишӓн шайыштмашвлӓ доно пӓлӹмӹ лиӓш угӹц жеп толын шон».
Виталий Петухов «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» романжым 1997 ин сирен, « У сем» дӓ «Ончыко» журналвлӓэш пецӓтлен лыктын. Пасна книгӓ доно роман лач 2006 ин веле лӓктӹн. «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» романышты мӓмнӓн мары халыкын XII курымыштышы ӹлӹмӓшӹжӹ, шытырвлӓжӹ, шанымашвлӓжӹ, овуцавлӓжӹ гишӓн мастарын сирӹмӹ. Тенгеок Виталий Петухов Руш мӱлӓнды дӓ Волжский Булгари лоштышы кӹлӹм, икӓнӓ-иктӹ ваштареш шалгымашым анжыктен. Геройвлä сага Чумбылатын Кукарка солаштат, Кырык сирїштäтсирӹштäт, Булгар халан халифшы Ан-НасирїнНасирӹн дворецїштäдворецӹштä лин, Всеволод князь сага Йыл мычкы кенä.
Романлан такеш агыл «ПїсїПӹсӹ пикш, тангыла янгеж» лїмїмлӹмӹм пумы, вет тїтӹ жепїнжепӹн, кыце автор сирä, «керек-кышкы, айыртемїнайыртемӹн мїндїрмӹндӹр корнышкы, тäрвäнет гїньгӹнь, пикш дä кердїкердӹ гїцгӹц пасна ак ли. Вычыде, худа ышан эдемїмэдемӹм äли хир йäнїмйäнӹм вäшлин шагал кердäт. Князь Борис марынвлä гишäн тенге манеш: «Черемисвлä йой дä лÿддїмїлÿддӹмӹ сäрзївлäсäрзӹвлä ылыт, шукы корным нїнїнӹнӹ оролат. Тышман йывырт ак эртїэртӹ - äрäт».
Паснаок мары халыкын лӱддӹмӹ сӓрзӹ ылмыжы мäмнäм кымылангда, тӹдӹ ӹшке шачмы вӓржӹм тышман гӹц ытара дӓ пашкуды халыквлӓлӓнӓт палша. Халыкын цымырын кредӓлмӹжӹ велдӹк веле техень кӱкшӹцвлӓш шомы. Мӓ роман гӹц пӓлен нӓлӹнӓ: мары халык тӹнӓм солавлӓштӹ икышын ӹлен. Солӓвлӓ ӹшке лоштышты лужавуйвлӓ палшымы доно икӓнӓ-иктӹштӹ доно кӹлӹм кыченӹт, тышманвлӓ ваштареш пыт кредӓлӹнӹт.
Романышты лужавуйвлӓ логӹц кырык мары Куцубайым пӓлдӹртӓш лиэш. Тӹдӹ Сотыйӓрӹштӹш патыр, ышан лужавуй ылеш. Ӹшке халыкшы верц тӹдӹ тыргыжлана, соты дӓ ирӹкӓн ӹлӹмӓшӹжӹ верц кредӓлӓш соок йӓмдӹ ылеш. Цилӓ пӓшӓжӹмок тыдӹ яжон тумаялмы, шот доно висӹкӓлен анжымы паштек веле ӹштӓ. Куцубай – патыр, лӱддӹмӹ сӓрзӹ. Тӹдӹ ӹшке халыкшым нигынамат ойхеш ак коды. Тенгеок Куцубай яжо тома хоза ылеш, тӹдӹн яратымы вӓтӹжы дӓ пӹсӹ ышан Цендуш эргӹжӹ улы.
Цендуш – кӓпеш шоаш тӹнгӓлшӹ ӹрвезӹ. Тӹдӓт ӓтяжӹ ганьок патыр дӓ лӱддӹмӹ эргӓш ылеш. Їшкетшокӹшкетшок сырмы ваштареш кредäлмїждїкредäлмӹждӹ дä сїнгїшешсӹнгӹшеш лäкмїжїлäкмӹжӹ äшеш кодеш.
Мары халыкын ик лужавуйжы, ышан, шотан, патыр эдем доно мӓ романын пӹтӓриш страницывлӓшток пӓлӹмӹ линӓ. Тидӹ романын тӹнг геройжы Чумбылат ылеш. Виталий Петухов лыдшывлӓм Чумбылат доно тенге пӓлӹмӹм ӹштӓ: «Тышкен лыкмы ганьы, вет акат мыльгалт, пӱэргӹ шынзӓ. Ош вӹцкӹж мӹнер гӹц ыргымы мӹнер пачшы мардежеш вӹсӓлтеш. Мӹжӓр лӹвӓлнӹжы техеньок ош тыгыр, кӹдӓл йӹр кӹм пачаш косир ӹштӹм пӹтӹрӓлмӹ. Пӱэргӹн пулыш гач кого янгеж кечӓ. Шалахай монгыреш пикш ладакым дӓ вурс кердӹм сӓкӓлтен. Мыктешкӹн кужырак ӱпшӹ, вуйгӹшӹл лӹвӓц сӹсӹрген, йӓрӹмӹн-йӓрӹмӹн шайыкыла вӹсӓлтеш. Сӹнзӓм пӹчшӹ мардежешӓт пӱэргӹ ак кымалты, анзыкыла пӹсӹн анжа. Сирӹп кидшӹ сермӹц лапшемӹм цат кычен».
Халыкшы верц йыштылмыжы, шытырланымыжы гишäн мары лужавуйвлä веле агыл, Ан-Насир халифäт, Сиволот князят Чумбылатым жеплäт, шотеш пиштäт. Вес халыквлäн кого эдемвлäштїэдемвлäштӹ анзылнатЧумбылат їшкїмжїмӹшкӹмжӹм пингїдїнпингӹдӹн кыча, лÿдїнлÿдӹн ак шалгы. Ан-Насирлäн ясакым тÿлїмäшїмтÿлӹмäшӹм цäрнїмїцäрнӹмӹ гишäн лўдделӱдде попа, а Сиволот князь гїцгӹц ТўкäнТӱкäн Шур лужавуйым колташ ядеш, тїдїлäнтӹдӹлäн Булгар халам нäлäш палша.
Романышты Цортан тьоти дä Тоймер картын образышты айыртемäлтїтайыртемäлтӹт, шукым пäлїмїштїпäлӹмӹштӹ дä мыштымашышты доно öрїктäрäтöрӹктäрäт. Теве Тоймер карт мары халыкын дä Чумбылатын пуйырымашышты гишäн пäлїмäшїмпäлӹмäшӹм пачеш, медитацим їштенӹштен мышта.
Роман шукы событивлä доно паян ылеш. Но Петуховын сирїмїсирӹмӹ йöнжїнйöнжӹн айыртемжїайыртемжӹ ти романышты каеш: геройвлäн шаныкалымашыштым, тыргыжландарышы ядмашвлäэш ответвлäм кїчäлмїштїмкӹчäлмӹштӹм мастарын анжыкта. Произведени мычашышты Чумбылат ӹшкымжӹн ӹлӹмӓшӹжӹ гишӓн, ӹшке халыкшын пуйырымашыжы гишӓн шана: «Тагачы тӹлӓт, лач ӓтятлӓн, цилӓ верц шанаш, нӹнӹн ладнан ӹлӹмӓш гишӓн шытырланаш вӓрештеш. Тӹлӓт, кого лужавуйлан… Эдем паштек сотыгечӹштӹ иктӓ-ма дӓ сойток кодеш. Сойток иктӓ-ма дӓ кодшашлык…»
«ПїсїПӹсӹ пикш, тангыла янгеж» роман пиш интересный, цилäнок лыдшашлык ылыт.
4. Фэнтези – (фантазия) – фантастический литературын коклышы курым тїнгäлтїшїштїтӹнгäлтӹшӹштӹ миф дä ямак негїцешнегӹцеш шачшы жанржы. Техень произведени историко-приключенческий ылеш. Фэнтези жанрлан тїнгäлтїшїмтӹнгäлтӹшӹм шотландский писатель Джон Рональд Руэл Толкин пиштен. ПїтäришПӹтäриш романвлäжїроманвлäжӹ логїцлогӹц иктїтшїиктӹтшӹ – «Хоббит». «Властелин колец» роман семїньсемӹнь киномат снимайымы. Ти жанр доно мастарын сирїшївлäсирӹшӹвлä логїцлогӹц иктїтшїиктӹтшӹ – Джордж Мартин, «Песнь льда и огня» - кыце маныт, «величайшая фэнтези-сага со времён Токина». Руш писательвлääт ти жанрым яратен колтенїтколтенӹт. Дмитрий Елец Таня Готтер гишäн 10 книгäм сирен. Фэнтези жанр литературышты веле агыл, изобразительный искусствыштат, музыкыштат виäнгеш.
Виталий Петуховат фэнтези жанр доно повестьїмповестьӹм сирä. ТїдїмТӹдӹм «А мїньмӹнь – ымбакы» манын лїмденлӹмден. Писатель повестьїмповестьӹм шїмлїзї–фольклористшӹмлӹзӹ–фольклорист Виталий Акцорин лїмешлӹмеш сирен. Эпиграфлан А.С. ПушкинїнПушкинӹн «Сказка - ложь, да в ней намёк…» шамаквлäм нäлїннäлӹн. «А мїньмӹнь – ымбакы» повесть халык ямак докы лишїллишӹл ылеш: произведенин тїнгтӹнг геройжы дä мол персонажвлä лач ямаквлä гїцгӹц нäлмїнäлмӹ ылыт. ТидїТидӹ – НўнжїкНӱнжӹк (ямакышты – НўнжїкНӱнжӹк патыр), Тум патыр, ШергиндїШергиндӹ (руш халык ямакышты - Колобок), Вувер кыва (вес ямаквлäштїямаквлäштӹ – Увергыва), отрицательный персонажвлä - Опкын дон Кöтöрмä (у персонаж). Ямакыштышы ганьок НўнжїкНӱнжӹк кужы корныш лäктеш, тäнгвлäм вäшлиэш дä сакой ситуацивлäшкїситуацивлäшкӹ вäрештеш, їлїмäшїмӹлӹмäшӹм ужеш. Корныштыжы Тум патыр дä ШергиндїШергиндӹ дон иквäреш эдемвлäлäн сакой эксїквлäэксӹквлä гїцгӹц лäктäш палша: сола халыклан Кого ВїдиäВӹдиä гїцгӹц вїдїмвӹдӹм пöртїлтäпöртӹлтä, їдїрвлäмӹдӹрвлäм Опкын гїцгӹц ытара. Произведенин ямак гїцгӹц айыртемжїайыртемжӹ – Виталий Петухов повестьїшкїповестьӹшкӹ кїзїтшїкӹзӹтшӹ жепäш эдемвлäн кайышвлäм, шаявлäм пырта, дä тидїжїтидӹжӹ произведеним юмористический сїнäнїмсӹнäнӹм їштäӹштä. Теве ик лаштык. НўнжїкНӱнжӹк корныштыжы ШергиндїмШергиндӹм вäшлин шагалеш, дä ШергиндїШергиндӹ мырымат мыралтен пуа:
Ик седїрäмседӹрäм ташкалам, дä
Луаткок седїрäседӹрä тäрвäнä,
Ик їдїрлäнӹдӹрлäн йїралтемйӹралтем, дä
Луаткок їдїрӹдӹр тäрвäнä!
Амц-дрица-ца-ца!
Кынам НўнжїкНӱнжӹк сагажы нäлäш лиэш, «ШергиндїШергиндӹ сусу пареш НўнжїкїнНӱнжӹкӹн кїлїмдїкӹлӹмдӹ якте тїргештентӹргештен куза дä эче сїгїрäлсӹгӹрäл колта:
- Кия-а-а-а! Банзай!
НўнжїкНӱнжӹк сїнзäмсӹнзäм веле кäрä. Мам ти касланышы маклака саксла?
- Ну, блатной-деловой ылат!»
²ль вес эпизод.
Вувер кыва НўнжїклНӱнжӹкл³н ышым пырта, йозы панды доно вуй гїцгӹц лыпша дä пäлїмäшїжїмпäлӹмäшӹжӹм тергä.
« - Колышт, ма техеньїтехеньӹ: «Хоть кäнгїжкäнгӹж, хоть тел – со ик цїрецӹре вел!»
НўнжїкНӱнжӹк кымда лепкäжїмлепкäжӹм кыптырта, тїдїмтӹдӹм ирсä пїрїнзїквлäпӹрӹнзӹквлä äрäт. Тумая, тумая… СїнзäжäтСӹнзäжäт лепкä лївäкїлӹвäкӹ куза.
- ШїшерШӹшер! –трўк–трӱк келесен пуа. –Тїдї–Тӹдӹ соок ошы!
- О-о-ихи-ихи! – Вувер мїшкїрмӹшкӹр кычен ваштылеш. –Лачок вет! Ну-у, ышет, каеш, пырен! Такшым мїньмӹнь весїмвесӹм тыштышым. Шанен лыктыц вет! Яра-а. Молодец! Единый госэкзаменїмгосэкзаменӹм сдайышыц.
- Мам?
- Їлетӹлет-їлетӹлет, вара пäлет. ИрїИрӹ эче тїлäттӹлäт».
Тäнгвлä лошты келшїмäшкелшӹмäш проблемымат писатель повестьїштїжїповестьӹштӹжӹ тäрвäтä. НўнжїкНӱнжӹк йäм пындашеш кодмыкыжы, Тум патыр керемїмкеремӹм пїчкїнпӹчкӹн шуа, дä НўнжїкНӱнжӹк тїшäкеноктӹшäкенок кодеш. ТїдїТӹдӹ шана: «Уке свет вїлнївӹлнӹ їнянӹнян тäнг. Дä линжäт ак керд, векäт. Кынам-гїнятгӹнят сек лишїллишӹл тäнгетäт тїньїмтӹньӹм сойток алтала äли выжала. А мїньїнмӹньӹн гань тäнгвлä доно нимахань тышманат ак кел ылыныш».
ПовестьїмПовестьӹм цилäге эче пецäтлїмїпецäтлӹмӹ агыл, мычашыжы махань лиэш, лыдшывлäлäн пäлїпäлӹ агыл, но техень шанымашыш толаш лиэш: Виталий Петухов фэнтези йöн доно сирїмїсирӹмӹ повесть доно тагачшы їлїмäшїнӹлӹмäшӹн акситївлäжїмакситӹвлäжӹм анжыкта: икäнä-иктїлäниктӹлäн палшымаш, їнянїмäшӹнянӹмäш ямаш тїнгäлїнїттӹнгäлӹнӹт, эдемвлä пайда верц дä їшкеӹшке цäшїштїцäшӹштӹ верц веле кредäлїткредäлӹт.
| 