Мары Эл Республик: версивлӓ лоштышы айыртем

|CreateDate = {{l[[4 кылме|4 кылме}}]], {{l[[1920|1920}}]]

|FedDistrNm = {{l|[[Йылвел Федерал йӹрвел|Йылвел}}]]

|EcRegNm = {{l|[[Йыл-Вичӹ экономикы кымдем|Йыл-Вичӹ}}]]

|OfLangs = {{l|мары[[Мары йӹлмӹ|мары}}]], {{l|руш[[Руш йӹлмӹ|руш}}]]

|HeadNm = {{l|[[Маркелов, Леонид Игоревич|Леонид Маркелов}}]]

|ViceNm = {{l|[[Маркелов, Леонид Игоревич|Леонид Маркелов}}]]

|LegislNm = {{l|[[Минаков, Юрий Александрович|Юрий Минаков}}]]

|Time = {{l[[UTC|UTC}}]] + 3

|summerTime = {{l[[UTC|UTC}}]] + 4

'''Мары Эл Республика''' ({{йӹлмӹ+mhr|Марий Эл Республик}}, {{йӹлмӹ+ru|Республика Марий Эл}}) — {{l|[[Россий Федераций|Россий Федерацйын}}]] лаштыкшы, Тӹдӹ Йылкымдемӹн Федерал {{l|йырвел[[Йырвел|йӹрвелӹш}}]] пыра.

Вуйхала - {{l[[Йошкар-Ола|Йошкар-Ола}}]] (Якшар-Хала).

{{l|[[Вичӹ вел|Киров}}]], {{l|[[Угарман вел|Угарман}}]] областьвлä, {{l|[[Татарстан Республика|Татарстан}}]] дä Суасламары {{l|[[Республик|Республикывлä}}]] доно йӹгӹре ылеш.

*{{l[[1920|1920}}]] и, {{l[[4 ноябрь|4 ноябрь}}]] {{l|[[Мары автономи велӹм|Марий автоном велым}}]] (МАО) ӹштӹмӹ

*{{l[[1936|1936}}]] и, {{l[[5 декабрь|5 декабрь}}]] {{l|[[Мары Автономи Совет Социализм Республикыш|Мары Автоном Совет Социализм Республикыш}}]] сäртӹмӹ

*{{l[[1990|1990}}]] и, {{l[[22 шыжа|22 шыжа}}]] гӹц – {{l|[[Мары Совет Социализм Республик|Мары Совет Социализм Республик}}]] (МССР)

*{{l[[1992|1992}}]] и, {{l[[8 сорла|8 сорла}}]] гӹц – Мары Эл Республик.

Мары Эл {{l|[[Ирвел-Европыштыш тӧрвäр|Ирвел-Европысо тӧрвäрын}}]] ирвел монгырыштыжы, {{l|[[Йыл|Йылын}}]] покшал йогыныштыжы вäрлäнä.

Шалахай сирӹн вадывел лаштыкшым купан {{l[[Мары лапвӓр|Мары лапвӓр}}]] нäлеш. Республикин вадывел монгырыштыжы Йылышкы кого йогы {{l[[Вӹтлӓ|Вӹтлӓ}}]] йоген пыра. Лапвӓрын ирвел монгырыштыжы Йылын шалахай вел гӹц йоген пырышы äнгырвлä ылыт, нӹны шокшывел тайыл гӹц, {{l[[Виче арка|Виче арка}}]] гӹц йоген эртат: {{l[[Изи Какшан|Изи Какшан}}]], Изи Кундыш да Кого Ошла äнгырйалвлä доно, {{l[[Кого Какшан|Кого Какшан}}]], Кого Кундыш дӓ {{l[[Ӹрде|Ӹрде}}]] äнгырйалвлä доно. Нӹнӹн вӓрланӹмӹ кумдыкышты шукы шӹргӹ дон йӓр.

Республикин ирвел ужашыже {{l[[Виче арка|Виче арка}}]] (кӱкшыт 275 м якте) тураште вӓрлӓнӓ. Тыште мӱлӓнде порволымо вершӧрын тӱрысшӧ ылыт, адакшым млӓндӱмбал äнгырвлä лопкыт дä корем доно шелышталтын. Нӹнын лошты {{l[[Виче|Виче}}]] вӹдкундемысе äнгырвлä: {{l[[Немда|Немда}}]], Лаж, Талман, Шӱкшан дӓ моло äнгырйалвлä доно, адакшым Пувӱд, Вӱрзымвӹд, Шошма; Юлын шалахай могыр гӹц йоген пурышо {{l|[[Элнет (äнгыр)|Элнет}}]] äнгырйал, Шора, Йыр дӓ Ӱшӱт äнгырйалвлä доно.

Йылын вургымла сирӹштӹжӹ 14 гӹц республикын лач ик районжы, Кырык мары район, вäрлäнä. Тӹдӹ {{l|[[Йылвел кӱкшы вер|Йылвел кӱкшы вӓрӹн}}]] йӱдвел тӱрым налеш. Тӹштӹ Юлыш {{l|[[Шур (эҥер)|Шур}}]], Сумка, Йынга, Арйынгы, Шӹндӹр (Шундыр) äнгӹрйалвлä йоген пырат.

Йылышты республикы кӧргӹштӹ {{l|[[Шавашар вӹдаралымвӓр|Шавашар}}]] дон {{l|[[Куйбышев вӹдаралымвӓр|Куйбышев вӹдаралымвӓрвлӓ}}]] вӓрлӓнӓт.

* {{l|хала[[Хала сӹнäн когосола|хала сӹнäн когосолавлä}}]]: 16

* сола {{l|ӹлем[[Ӹлем (населённый пункт)|ӹлемвлä}}]]: 1632

* {{l[[Йӱрнӹ район|Йӱрнӹ район}}]]

* {{l[[Кужэҥер район|Кужэҥер район}}]]

* {{l[[Кырык мары район|Кырык мары район}}]]

* {{l[[Кӹлемар район|Кӹлемар район}}]]

* {{l[[Марий Тӱрек район|Марий Тӱрек район}}]]

* {{l[[Маскасола район|Маскасола район}}]]

* {{l[[Морко район|Морко район}}]]

* {{l[[Ӧршасола район|Ӧршасола район}}]]

* {{l[[Поранча район|Поранча район}}]]

* {{l[[Провой район|Провой район}}]]

* {{l[[У Роҥго район|У Роҥго район}}]]

* {{l[[У Торйал район|У Торйал район}}]]

* {{l[[Шернур район|Шернур район}}]]

* {{l[[Юлсер район|Юлсер район}}]]

Вуйхала: {{l[[Йошкар-Ола|Йошкар-Ола}}]].

Халавлä: {{l[[Юлсер-Ола|Юлсер-Ола}}]], {{l[[Провой|Провой}}]], {{l[[Цикмӓ|Цикмӓ}}]] (Чыкма).

| bgcolor="#C0C0C0" | '''5 тӱжем деч шукырак еҥан илем-влак''' ({{l[[1 чатлама|1 чатлама}}]] {{l[[2007|2007}}]])

<td width="35%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> {{l[[Йошкар-Ола|Йошкар-Ола}}]]</td>

<td width="35%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[Семонсола|Семонсола}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> {{l[[Юлсер-Ола|Юлсер-Ола}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[Лушмара|Лушмара}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> {{l[[Цикмӓ|Цикмӓ}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[Ӧрша|Ӧрша}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l|[[Маскасола|Маскасола}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[У Торйал|У Торйал}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> {{l[[Провой|Провой}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[Поранча|Поранча}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[У Роҥго|У Роҥго}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l|[[Марий Тӱрек|Марий Тӱрек}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[Морко|Морко}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[Кужэҥер|Кужэҥер}}]]</td>

<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> {{l[[Шернур|Шернур}}]]</td>

* ''Тенгеок анжы:'' '''''{{l[[Мары Эл ӹлемвлä|Мары Эл ӹлемвлä}}]]'''''

Халык шот: 716,9 тӹж. эдем ({{l[[2005|2005}}]], {{l[[2002|2002}}]] ин 725,0 тӱж.). Чак ӹлымаш: 30,9 эдем/км² ({{l[[2005|2005}}]]), хала халык шот: 63,1% ({{l[[2005|2005}}]]).

|{{l[[Руш|Руш}}]]

|{{l[[Марын|Марын}}]]

|{{l[[Тадар|Тадар}}]]

|{{l[[Суасламарын|Суасламарын}}]]

|{{l[[Украин|Украин}}]]

|{{l[[Оды|Оды}}]]

|{{l[[Ошруш|Ошруш}}]] (Белорус)

|{{l[[Мокша-Эрзä|Мокша-Эрзä}}]]

|{{l[[Азери|Азери}}]]

|{{l[[Армäн|Армäн}}]]

Финн-угр полкошамыч ӓкрет годсек кызытсе касвел, йӱдвел дӓ покшел Российын ужаштыштыже вӓрлӓнен ылеве. Марий Эл вӓрлӓныме вӓрыштыже шуко ӓкрет годсо арвервлак кодыныт, кудо икымше тӱжемийлашке мӓмннӓ курымашлык (Кристос шочмо) деч ончыч пурат. Шке лодкален возымо тиштым йомдарымылан да суас акрет годсо кагазвлак {{l[[Озаҥ кучымаш|Озаҥ кучымаш}}]] жапыште пытарымылан кӧра шукырак увервлак покшел Юлышто руш курымсерышвлак дене кылдалтын.

Марийшамычым эн ондак VI курымышто лишне гот калыкын эртымгорнызо Иордан Merens семын палемден. Вара X курымышто казар курымсерышче марийшамычым Ц-р-мис семын палемден. Тыге рушвлак нунын дек ончыл (касвел) марийшамычым (мӓрӹ) «меря», шеҥгел (эрвел) марийшамычым (марий) «черемис» лӱмден тӱҥалыныт. Тыгак суасшамыч марийкалыкым «сярмысь» але «чирмеш» лӱмденыт. Тиде жапыште марийвлак пошкудо {{l|[[Йыл Суас Кугижаныш|Йыл Суас Кугижаныш}}]] (Волжская Булгария) дене, кудо кызытсе Татарстан олмышто верланен ыле, лишыл кылым кученыт. Тудым 1236 ийыште Бату-онын саркалык кырен шалатен. Тиддеч вара {{l[[Шӧртньӧ Урда|Шӧртньӧ Урда}}]] лиймеке марийвлак нунын дене сай кылым кученыт. XIII-XV курым коклаште марийшамыч Шӧртньӧ Урдаш да Озаҥ онлыкыш пуреныт.

IX курым гыч марий калык эрвелыш кайыше {{l|[[Кийып Руш|Кийып Рушысо}}]] славяншамыч дене кылдалт шогат. Нуно марий мландыш пуреныт да икмыняр ожно марий ола олмылаште илаш тӱҥалыныт (Галич Мерский, Ростов), тыгак у олам шынденыт: Ярославль, Суздаль, Владимир, Нижний Новгород (Угарман). Эркын-эркын касвел марий Кристиан тыныш пурымеке славянлаҥдат, Кристос тыныш пуртымаш ваштареш шогышо еҥвлак куржат эрвелыш, марий мландын кӧргыш. Кокла курымлаште марий кундемыште руш-суас вашпижмаш (руш ден суас калыкын вашпижмашыже) чӱчкыдын лиеда (тыглай паша лиеш). Тидегунам марий калык суас велне лиеш. Кужу жап суас ден марий калыкшамыч сеҥышыш лектыт, варажым Шучко Йыван ончылгоч шонен пыштыме да руалтен налме сарым тӱҥалеш: 1546 ийыште курыкмарий калыкын мландыже (Юлын пурла серже) Моско йымак логалеш, 1552 ийыште Чар саркалык Озаҥ-олам налыт, да олыкмарийвлак йозакым Москолан тӱлаш тӱҥалыт. Варажым шонен пыштыме колонизаций тӱҥалеш: тыге 1557 ийыште негызым пыштыме {{l[[Шавашар|Шавашар}}]] олалан, 1583 ийыште – Цӹкмӓлан, 1584 ийыште – Царлалан (кызытсе Йошкар-Ола). Марий мландыште тиде жапыштак {{l[[Шанцара|Шанцара}}]], {{l[[Яраҥ|Яраҥ}}]], {{l[[Вӱрзым|Вӱрзым}}]], {{l[[Малмыж|Малмыж}}]] руш карманвлакыш савырненыт. 1552 иймучаш гыч марий мландыште тушман ваштареш утарыше кредалмаш ылыжын. Руш курымсерышчешамыч тиде 30 ий наре шуйнышо кредалмашым «черемис-влакын сарышт» лӱмденыт.Тунам шуко марий тӧратушка да тыглай калыкын пелыштыже марий калыкын эрык верч пытен. Шуко онвлаклан {{l|[[Тӱркий|Тӱркийыш}}]] да {{l|[[Крым|Крымыш}}]] куснаш логалын.

{{l[[1872|1872}}]] ийыште Озаҥ халаште туныктышо семинарий почылтеш, кушто Йыл кундемысе чыла калыкым, тидын шотышто марий калыкымат, туныкташ шонен пыштыме ыле. Тиде марий калыкын илышыштыже кугу ошкылым ончыко ышташ полшен. Марий школвлак почылтыт, марий кнагавлак савыкталтыт, тидын шотышто тунемме кнагавлакат. 1917 ийысе {{l[[Пургыж революций|Пургыж революций}}]] кугыжан кучемым сӱмырен. Ынде марий калыкланат моло ден тӧр кертыжан (равноправный) лияш, шке вийым чумырен, эрыкыш, волгыдо илышыш лекташ корно почылтын. 1917 ий Сорла тылзыште {{l[[Ӱпӧ губернийын|Ӱпӧ губернийын}}]] {{l|[[Пӱрӧ хала|Пӱрӧ халаштӹже}}]] икымше Марий Погын эртен. 4 Кылме тылзын 1920 ий ийыште Марий аптоном вел ышталтын. 5 Чатлама тылзын 1936 ийыште Марий АССР-ыш савырыме. 1990 ий гыч Марий Эл Республик лиеш. 1920 ийлаште кок иктӧркертыжан йылме шырым шынденыт: олыкмарий йылме да курыкмарий йылме. Тыгодым марий йылмыште тыгак кугу кундемойвлак уло (касвел-йӱдвел, малмыж, эрвел) да шуко верысе кутыртыш. 1930 ийлаште, моло калык республиквлак дене тӧр, чыла марий интеллигентвлакым пытарен улыт. Эркын-эркын марийвлак республикыште шагалемын толеш, марий йылме политик пызырымашлан кӧра руш йылме дене вашталтыме.

Пуш-карап коштымаш {{l|[[Йыл|Йылыштӹ}}]] да {{l|[[Вӹтлä|Вӹтлäштӹ}}]].

Эн кугу ыштыквервлак: ТАУ "Йошкар-Оласе шылкомбинат", Марий машинчоҥышо завод, Пелвӱдышӧ ӱзгар завод, Йошкар-Оласе чодыра озанлыклан машинам чоҥышо заводвлак, механик завод (велосипедвлак; {{l[[Йошкар-Ола|Йошкар-Ола}}]]), завод «Электроавтоматика» (Йошкар-Ола), Марий челлулоз-кагаз комбинат ({{l[[Юлсер-Ола|Юлсер-Ола}}]]), АУ «Марбиофарм» (эм), Шке ыштыме коваште завод.