Эдемӹн прававлӓжӹ

Эдемӹн прававлӓжӹ

Эдемýн прававлäжý

 АУШ- президент Рузвельтýн пелäшýжý Элианор Рузвельт Эдемвлäн прававлäштý Декларацим кидýштýжý кыча. 

Эдемýн прававлäжý – шачмы годшенжок эдемлäн прававлä пуалтыт, нýнýм иктäт весý тýдý гýц шолышт нäлýн ак керд. Ти прававлä гражданство, ýдýрäмäш äль пüэргý, шонгы äль сäмýрýк, раса, махань халык гýц ылмы, махань религилäн ыдылмы гýц ак кечеп. Эдемýн прававлäжýм кýзýтшý ушемкымдемýштý кугижäнýшвлäн тýнг законвлäштý (Конституцивлäштý) пингýдемдýмý. Термин ”эдемýн прававлäжý” пýтäриш гäнä Fранциштý сирýмý дä 1789-шý ин ярыктымы ”Эдемýн дä гражданинýн прававлäжýн деклараци” лýмäн документýштý вäшлиäлтеш. Тидý гýц анзыцшы Англиштý ”Ирýкäн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштý (1689 и) дä Ушымы Штатвлäштý сирýмý (1791 и) ”Эдемвлäн Билль” документвлä ылыныт. Коклышы курымын эдемýн прававлäжý гишäн Ушымы Халыквлäн Организаци (УХО) (англла УН, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шý ин ”Эдемýн прававлäжýн тýнг декларацижý” документýм сирен. Анжы: хттп://ввв.ун.орг/руссиан/доцумен/децларат/децлхр.хтм 1950-шý и гýц тýнгäлýн, 10-шы декабрьым Эдемýн прававлäжýн Кечý семýнь аят. 1966-шы ин УХО-н эгидýжý доно ”Гражданский дä политический прававлäн халыквлäлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дä культурный прававлä гишäн халыквлäлоштыш пактым” ярыктымы. Европышты ”Эдемýн прававлä дон тýнг ирýкшýм ýшýклýмý Европын Конвенци” fункционируя. Ти документ весýвлä доно тäнгäштäрен, ýлýмäш докы лишýлрäк ылмыжы доно айыртемäлтеш. Кынамжы законвлäм сирäт веле, ýлýмäшýшкý пырташ ак цацеп, а пäлдýртýмý документ ти шотышты нормывлäжýм шотеш пиштäш тергä. Тýнг иструментжý семýнь эдемýн прававлäжý верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежý гýнь тиштý кýтýкýн эдемýн прававлäжý гишäн сирäлтýмýлä:

- ýлäш права - ирýкäн лиäш дä эдемýм тýкäлäш лидýмý права - закон анзылны цилäнäт икань лиäш права - ирýкýн шанаш, мораль дон намыслан (совесть) права - ýшке мненим ирýкýн келесäш права - тырын, мирнýй погынымашвлäм эртäрäш, ушемвлäшкý погыналташ права

Экономикýштý, социальный дä культурный сfерýвлäштý техень прававлä:

- пäшäм ýштäш дä кäньýл условивлäштý тидýм ýштäш права - социальный обеспеченилäн права - тыменяш дä образованим нäлäш права

Прававлä тýнäм веле ýлäт, кынам гражданвлä ýшке активно нýнýм кычылтыт. Ýшке прававлäм пäлýмäш - демократи шüлýшäн ушемкымдемýн тýнг пäлýквлäжý ылыт. Тидýжý кыце ýшке интересвлä верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемýштýш ядмашвлä доно активно интересуялтмышты цаклалтеш. Шукырак инfормацим техень сайтвлä гýц пäлен нäлäт: гоогле гач:

Эдемýн тýнг прававлäжý гишäн- хттп://ввв.ун.орг/руссиан/доцумен/децларат/децлхр.хтм

- Глобал Витнесс (правительствывлä доно кýлдäлтшý агыл организаци, кыды эдемýн прававлäжý верц вäнгä)

Ирýк - эдем мам ýштýнежý дä ýштäш шана, тýдýм ýштен кердмýжý. Ирýкäн ылмаш дä ирýк гишäн fилосоfин историштýжý шукы семýнь трактуялтеш, кынамжы тидýм эдемýн долгжы доно, вäк, кýлдäт, кынамжы тидý гишäн воксекат ак попеп дä кынамжы попенýт, гýнят, тýдýлäн раскыды пýсмäнýм ýштенýт. Ирýк дä ирýкäн ылмаш этика доно кýлдäлтýт – дä тидý эдем мам вес эдемвлä анзылны дä вес эдемвлäлäн ýштä, ынгылышашлык, действивлäжý верц вäшештýшäшлык. Ирýк дä ирýкäн ылмы гишäн кугезý годшаш fилосоfвлäок шаныкалаш тýнгäлýнýт, нýнýн дä вес курымвлäнäт сирýмý шанымашвлäштýм шукы книгä доно лыкмы. Пиш ýжäл, туан йýлмýнä доно нýнýм лыдын ана керд.

Демократи- грек йýлмý гýц, кугижäнýшýм вуйлатымы fорма. Тидýн тöр fормыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) äль представляйýмý демократин fормыжы (халыкын айырымы эдемвлä доно (депутавтлä) вуйлатымаш) улы.

Демократи – законвлä, правилывлä, процедурывлä, йöнвлä гýц шалга, махань-шон об]ественный организацивлä дон политикýштýш партивлäн мнеништýм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäм интересвлäштýм ýшýклäш йöнýм пуа. Демократи годым ушемвлäш, группывлäш, партивлäш погынаш лиэш дä политикýштý ”üлýц кüшкý кузаш” йöн улы. Демократи гишäн кугезý Грецишток попаш тýнгäлмý (Платонын тымдымашвлäжý дä кугижäнýш гишäн теоривлäжý). Кýзýтшý ынгылымашан демократи Вадывел Европын fормыжы доно виäнгеш, вес семýньжý тидýм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негýцýм Джон Локк (1632-1704), Монтескьö (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнýт. Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дä интересýштýм шотышкы нäлеш, тенгеок ”чýдýштý” ылшы политический партивлäн, национальный, этнический, социальный дä культурный дä тенгеок цилä эдемýнок прававлäштý дон интересвлäштý гишäн ак монды. Дä пäлдýртäш келеш, эдемýн прававлäжý ти шотышты приоритетäн ылыт. Ти прававлäм цилä кугижäнýшок ýшке Тýнг законыштыжы (Конституциштýжý) пингýдемден дä нýнýм ýлýмäшýш пырташ манын, махань-шон органвлäлäн тидý паштек вäнгäш правам пуэн.

Кýзýтшý жепýн демократим тенге ынгылыман:

- шамакын ирýкшý - кü махань религилäн ýнянä, тидýм ýштäш тидýлäн ирýкшý улы - религи кугижäнýшýн идеологи дон тымдымаш гýц айырымы лишäшлык - печать дон масс-меди средствавлä (ММС, СМИ) ирýкäн лишäшлык ылыт - арми, полици, госбезопасностьын органвлä, прокуратура, суд, изирäк чинäн госчиновниквлä деполитизируйымы дä департизируйымы лишäшлык ылыт - арми, полици, госбезопасность органвлä дä вес силовой структурывлä паштек гражданский, об]ественный организацивлäн, парламентýн депутатвлäжýн контроль лишäшлык - цилä гражданинок вуйлатышы дä власть органвлä гýц нýнýн пäшäштý дä планвлäштý гишäн тöр инfормацим терген кердеш - эдемýн творчески ýшкýмжýм пачаш дä ýшке мненижýм келесäш ирýкшý улы - мирный погынымашвлäм, каштмашвлäм, митингвлäм дä демонстрацивлäм эртäрäш эдемвлä ирýкäн ылыт - ушемвлäшкý, группывлäшкý, организацивлäшкý дä политикýштýш партивлäшкý ушнаш гражданвлäн прававлäштý улы - гражданвлäм fизически тýкäлäш лидýмýлäн гарантивлä - эдемýн ýлäш, ирýкäн лиäш дä безопасностьышты ýлäш праважы - частный собственностьлан, тýдýм перегäш гаранти, тýкäлäш лидýмäш дä предпринимательýн пäшäм ýштäш прававлä - зависимый лидýмý тöр суд - судышты эдемýн делавлäжýм обьективно, тöр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нäлмäш - законвлäм лыкшы, законвлäм ýлýмäшкý пыртышы дä судебный властьвлä лошты айыртем принципýм шотышкы нäлмäш - гражданвлäн, экономический субьектвлäн, fирмýвлäн, организацивлäн, об]ественный организацивлäн, партивлäн, религи конfессивлäн, вäрýштýш самоуправленин пäшäштý паштек кугижäнýшýн контрольжым чýдемдýмäш - вäрýштýшý виäн дä цаткыды самоуправлени - гражданвлäн виäн дä цаткыды сознани, шанымаш дä гражданский обшество - парламентаризмýн виäн дä цаткыды институтвлä, кыдывлä махань-шон расследованивлäмäт эртäрен кердýт - айырымашвлäм тöрýн ”цилäнäт ик праваан ылыт” принципýм шотышкы нäлýн эртäрýмäш, кандидатвлäм, политикýштýш партивлäн программывлäштýм шотеш пиштýмäш - парти дä проfсо@з кöргýштýш демократи, партивлä кöргýштý fракцивлäн ирýкýн лин кердмýштý

Кýзýтшý глобализируялтшы жепýн демократиäт кугижäнýшвлä анзылны у задачывлäм шýндä, нýнý гýц демократин принципвлäжýм, правилывлäм, гражданинýн, эдемýн прававлäжýм шотышкы нäлäш тергä дä лач ýшке законвлä доно веле агыл, тенгеок халыквлäлошты сирýмý законвлäм кычылташ дä утла лач ýшке суверинитет гишäн шанышы сäндäлýквлä гýц, халыквлäлоштыш законвлäм шотеш пиштен, нýнý гýц изиш карангашат üжеш. Тý сäндäлýквлä, кыдывлä ”мä демократин принципвлäжý доно виäнгýнä” маныт, но тý годымок кýзýтшý жепäш тергýмäшвлäм öрдýжеш кодат, парктикýштýжý иммитационный демократи, авторитарный äль пеле авторитарный режимвлä докыла кеäт.