|
'''Эдемӹн прававлӓжӹ'''
Эдемýн прававлäжý
АУШ- президент Рузвельтýн пелäшýжý Элианор Рузвельт Эдемвлäн прававлäштý Декларацим кидýштýжý кыча. ▼
▲ АУШ- президент РузвельтýнРузвельтӹн пелäшýжýпелäшӹжӹ Элианор Рузвельт Эдемвлäн прававлäштýправавлäштӹ Декларацим кидýштýжýкидӹштӹжӹ кыча.
Эдемýн прававлäжý – шачмы годшенжок эдемлäн прававлä пуалтыт, нýнýм иктäт весý тýдý гýц шолышт нäлýн ак керд. Ти прававлä гражданство, ýдýрäмäш äль пüэргý, шонгы äль сäмýрýк, раса, махань халык гýц ылмы, махань религилäн ыдылмы гýц ак кечеп. Эдемýн прававлäжýм кýзýтшý ушемкымдемýштý кугижäнýшвлäн тýнг законвлäштý (Конституцивлäштý) пингýдемдýмý. ▼Термин ”эдемýн прававлäжý” пýтäриш гäнä Fранциштý сирýмý дä 1789-шý ин ярыктымы ”Эдемýн дä гражданинýн прававлäжýн деклараци” лýмäн документýштý вäшлиäлтеш. Тидý гýц анзыцшы Англиштý ”Ирýкäн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштý (1689 и) дä Ушымы Штатвлäштý сирýмý (1791 и) ”Эдемвлäн Билль” документвлä ылыныт. ▼Коклышы курымын эдемýн прававлäжý гишäн Ушымы Халыквлäн Организаци (УХО) (англла УН, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шý ин ”Эдемýн прававлäжýн тýнг декларацижý” документýм сирен. Анжы: хттп://ввв.ун.орг/руссиан/доцумен/децларат/децлхр.хтм ▼1950-шý и гýц тýнгäлýн, 10-шы декабрьым Эдемýн прававлäжýн Кечý семýнь аят.
1966-шы ин УХО-н эгидýжý доно ”Гражданский дä политический прававлäн халыквлäлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дä культурный прававлä гишäн халыквлäлоштыш пактым” ярыктымы. ▼Европышты ”Эдемýн прававлä дон тýнг ирýкшýм ýшýклýмý Европын Конвенци” fункционируя. Ти документ весýвлä доно тäнгäштäрен, ýлýмäш докы лишýлрäк ылмыжы доно айыртемäлтеш. Кынамжы законвлäм сирäт веле, ýлýмäшýшкý пырташ ак цацеп, а пäлдýртýмý документ ти шотышты нормывлäжýм шотеш пиштäш тергä. Тýнг иструментжý семýнь эдемýн прававлäжý верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежý гýнь тиштý кýтýкýн эдемýн прававлäжý гишäн сирäлтýмýлä: ▼
▲Эдемýн'''Эдемӹн прававлäжýправавлäжӹ''' – шачмы годшенжок эдемлäн прававлä пуалтыт, нýнýмнӹнӹм иктäт весýвесӹ тýдýтӹдӹ гýцгӹц шолышт нäлýннäлӹн ак керд. Ти прававлä гражданство, ýдýрäмäшӹдӹрäмäш äль пüэргýпӱэргӹ, шонгы äль сäмýрýксäмӹрӹк, раса, махань халык гýцгӹц ылмы, махань религилäн ыдылмы гýцгӹц ак кечеп. ЭдемýнЭдемӹн прававлäжýмправавлäжӹм кýзýтшýкӹзӹтшӹ ушемкымдемýштýушемкымдемӹштӹ кугижäнýшвлäнкугижäнӹшвлäн тýнгтӹнг законвлäштýзаконвлäштӹ ( КонституцивлäштýКонституцивлäштӹ) пингýдемдýмýпингӹдемдӹмӹ.
▲Термин ”эдемýн”эдемӹн прававлäжý”прававлäжӹ” пýтäришпӹтäриш гäнä FранциштýФранциштӹ сирýмýсирӹмӹ дä 1789- шýшӹ ин ярыктымы ”Эдемýн”Эдемӹн дä гражданинýнгражданинӹн прававлäжýнправавлäжӹн деклараци” лýмäнлӹмäн документýштýдокументӹштӹ вäшлиäлтеш. ТидýТидӹ гýцгӹц анзыцшы АнглиштýАнглиштӹ ”Ирýкäн”Ирӹкäн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого БритаништýБритаништӹ (1689 и) дä Ушымы ШтатвлäштýШтатвлäштӹ сирýмýсирӹмӹ (1791 и) ”Эдемвлäн Билль” документвлä ылыныт.
- ирýкäн лиäш дä эдемýм тýкäлäш лидýмý права
▲Коклышы курымын эдемýнэдемӹн прававлäжýправавлäжӹ гишäн Ушымы Халыквлäн Организаци (УХО) (англла УНUN, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948- шýшӹ ин ”Эдемýн”Эдемӹн прававлäжýнправавлäжӹн тýнгтӹнг декларацижý”декларацижӹ” документýмдокументӹм сирен. Анжы: хттп://ввв.ун.орг/руссиан/доцумен/децларат/децлхр.хтм
http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm
1950-шӹ и гӹц тӹнгäлӹн, 10-шы декабрьым Эдемӹн прававлäжӹн Кечӹ семӹнь аят.
▲1966-шы ин УХО-н эгидýжýэгидӹжӹ доно ”Гражданский дä политический прававлäн халыквлäлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дä культурный прававлä гишäн халыквлäлоштыш пактым” ярыктымы.
▲Европышты ”Эдемýн”Эдемӹн прававлä дон тýнгтӹнг ирýкшýмирӹкшӹм ýшýклýмýӹшӹклӹмӹ Европын Конвенци” fункционируяфункционируя. Ти документ весýвлäвесӹвлä доно тäнгäштäрен, ýлýмäшӹлӹмäш докы лишýлрäклишӹлрäк ылмыжы доно айыртемäлтеш. Кынамжы законвлäм сирäт веле, ýлýмäшýшкýӹлӹмäшӹшкӹ пырташ ак цацеп, а пäлдýртýмýпäлдӹртӹмӹ документ ти шотышты нормывлäжýмнормывлäжӹм шотеш пиштäш тергä. ТýнгТӹнг иструментжýиструментжӹ семýньсемӹнь эдемýнэдемӹн прававлäжýправавлäжӹ верц ылшы Европын Судшы ылеш. ТенгежýТенгежӹ гýньгӹнь тиштýтиштӹ кýтýкýнкӹтӹкӹн эдемýнэдемӹн прававлäжýправавлäжӹ гишäн сирäлтýмýлäсирäлтӹмӹлä:
<poem>
- ирӹкäн лиäш дä эдемӹм тӹкäлäш лидӹмӹ права
- закон анзылны цилäнäт икань лиäш права
- ирýкýнирӹкӹн шанаш, мораль дон намыслан (совесть) права
- ýшкеӹшке мненим ирýкýнирӹкӹн келесäш права
- тырын, мирнýймирнӹй погынымашвлäм эртäрäш, ушемвлäшкýушемвлäшкӹ погыналташ права
Экономикýштý, социальный дä культурный сfерýвлäштý техень прававлä: ▼
▲Экономикýштý== Экономикӹштӹ, социальный дä культурный сfерýвлäштýсферӹвлäштӹ техень прававлä: ==
- пäшäм ýштäш дä кäньýл условивлäштý тидýм ýштäш права
- пäшäм ӹштäш дä кäньӹл условивлäштӹ тидӹм ӹштäш права
- социальный обеспеченилäн права
- тыменяш дä образованим нäлäш права
Прававлä тýнäмтӹнäм веле ýлäтӹлäт, кынам гражданвлä ýшкеӹшке активно нýнýмнӹнӹм кычылтыт. Ýшкеӹшке прававлäм пäлýмäшпäлӹмäш - демократи шüлýшäншӱлӹшäн ушемкымдемýнушемкымдемӹн тýнгтӹнг пäлýквлäжýпäлӹквлäжӹ ылыт. ТидýжýТидӹжӹ кыце ýшкеӹшке интересвлä верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемýштýшушемкымдемӹштӹш ядмашвлä доно активно интересуялтмышты цаклалтеш. Шукырак инfормациминформацим техень сайтвлä гýцгӹц пäлен нäлäт: гоогле гач:
== Эдемӹн тӹнг прававлäжӹ гишäн: ==
http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm
Эдемýн тýнг прававлäжý гишäн- хттп://ввв.ун.орг/руссиан/доцумен/децларат/децлхр.хтм
- Глобал Витнесс (правительствывлä доно кýлдäлтшýкӹлдäлтшӹ агыл организаци, кыды эдемýнэдемӹн прававлäжýправавлäжӹ верц вäнгä)
ИрýкИрӹк - эдем мам ýштýнежýӹштӹнежӹ дä ýштäшӹштäш шана, тýдýмтӹдӹм ýштенӹштен кердмýжýкердмӹжӹ. ИрýкäнИрӹкäн ылмаш дä ирýкирӹк гишäн fилосоfинфилософин историштýжýисториштӹжӹ шукы семýньсемӹнь трактуялтеш, кынамжы тидýмтидӹм эдемýнэдемӹн долгжы доно, вäк, кýлдäткӹлдäт, кынамжы тидýтидӹ гишäн воксекат ак попеп дä кынамжы попенýтпопенӹт, гýнятгӹнят, тýдýлäнтӹдӹлäн раскыды пýсмäнýмпӹсмäнӹм ýштенýтӹштенӹт. ИрýкИрӹк дä ирýкäнирӹкäн ылмаш этика доно кýлдäлтýткӹлдäлтӹт – дä тидýтидӹ эдем мам вес эдемвлä анзылны дä вес эдемвлäлäн ýштäӹштä, ынгылышашлык, действивлäжýдействивлäжӹ верц вäшештýшäшлыквäшештӹшäшлык. ИрýкИрӹк дä ирýкäнирӹкäн ылмы гишäн кугезýкугезӹ годшаш fилосоfвлäокфилософвлäок шаныкалаш тýнгäлýнýттӹнгäлӹнӹт, нýнýннӹнӹн дä вес курымвлäнäт сирýмýсирӹмӹ шанымашвлäштýмшанымашвлäштӹм шукы книгä доно лыкмы. Пиш ýжäлӹжäл, туан йýлмýнäйӹлмӹнä доно нýнýмнӹнӹм лыдын ана керд.
Демократи- грек йýлмýйӹлмӹ гýцгӹц, кугижäнýшýмкугижäнӹшӹм вуйлатымы fормаформа. ТидýнТидӹн тöр fормыжыформыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) äль представляйýмýпредставляйӹмӹ демократин fормыжыформыжы (халыкын айырымы эдемвлä доно (депутавтлä) вуйлатымаш) улы.
Демократи – законвлä, правилывлä, процедурывлä, йöнвлä гýцгӹц шалга, махань-шон об]ественныйобщественный организацивлä дон политикýштýшполитикӹштӹш партивлäн мнеништýммнеништӹм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäм интересвлäштýминтересвлäштӹм ýшýклäшӹшӹклäш йöнýмйöнӹм пуа. Демократи годым ушемвлäш, группывлäш, партивлäш погынаш лиэш дä политикýштýполитикӹштӹ ”üлýц”ӱлӹц кüшкýкӱшкӹ кузаш” йöн улы. Демократи гишäн кугезýкугезӹ Грецишток попаш тýнгäлмýтӹнгäлмӹ (Платонын тымдымашвлäжýтымдымашвлäжӹ дä кугижäнýшкугижäнӹш гишäн теоривлäжýтеоривлäжӹ). ▼КýзýтшýКӹзӹтшӹ ынгылымашан демократи Вадывел Европын fормыжыформыжы доно виäнгеш, вес семýньжýсемӹньжӹ тидýмтидӹм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негýцýмнегӹцӹм Джон Локк (1632-1704), Монтескьö (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнýтпуэнӹт. ▼Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дä интересýштýминтересӹштӹм шотышкы нäлеш, тенгеок ”чýдýштý””чӹдӹштӹ” ылшы политический партивлäн, национальный, этнический, социальный дä культурный дä тенгеок цилä эдемýнокэдемӹнок прававлäштýправавлäштӹ дон интересвлäштýинтересвлäштӹ гишäн ак монды. Дä пäлдýртäшпäлдӹртäш келеш, эдемýнэдемӹн прававлäжýправавлäжӹ ти шотышты приоритетäн ылыт. Ти прававлäм цилä кугижäнýшоккугижäнӹшок ýшкеӹшке ТýнгТӹнг законыштыжы ( КонституциштýжýКонституциштӹжӹ) пингýдемденпингӹдемден дä нýнýмнӹнӹм ýлýмäшýшӹлӹмäшӹш пырташ манын, махань-шон органвлäлäн тидýтидӹ паштек вäнгäш правам пуэн. ▼
Кýзýтшý== жепýнКӹзӹтшӹ жепӹн демократим тенге ынгылыман: ==▼▲Демократи – законвлä, правилывлä, процедурывлä, йöнвлä гýц шалга, махань-шон об]ественный организацивлä дон политикýштýш партивлäн мнеништýм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäм интересвлäштýм ýшýклäш йöнýм пуа. Демократи годым ушемвлäш, группывлäш, партивлäш погынаш лиэш дä политикýштý ”üлýц кüшкý кузаш” йöн улы. Демократи гишäн кугезý Грецишток попаш тýнгäлмý (Платонын тымдымашвлäжý дä кугижäнýш гишäн теоривлäжý).
▲Кýзýтшý ынгылымашан демократи Вадывел Европын fормыжы доно виäнгеш, вес семýньжý тидýм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негýцýм Джон Локк (1632-1704), Монтескьö (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнýт.
▲Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дä интересýштýм шотышкы нäлеш, тенгеок ”чýдýштý” ылшы политический партивлäн, национальный, этнический, социальный дä культурный дä тенгеок цилä эдемýнок прававлäштý дон интересвлäштý гишäн ак монды. Дä пäлдýртäш келеш, эдемýн прававлäжý ти шотышты приоритетäн ылыт. Ти прававлäм цилä кугижäнýшок ýшке Тýнг законыштыжы (Конституциштýжý) пингýдемден дä нýнýм ýлýмäшýш пырташ манын, махань-шон органвлäлäн тидý паштек вäнгäш правам пуэн.
▲Кýзýтшý жепýн демократим тенге ынгылыман:
- шамакын ирýкшýирӹкшӹ
- кüкӱ махань религилäн ýнянäӹнянä, тидýмтидӹм ýштäшӹштäш тидýлäнтидӹлäн ирýкшýирӹкшӹ улы
- религи кугижäнýшýнкугижäнӹшӹн идеологи дон тымдымаш гýцгӹц айырымы лишäшлык
- печать дон масс-меди средствавлä (ММС, СМИ) ирýкäнирӹкäн лишäшлык ылыт
- арми, полици, госбезопасностьын органвлä, прокуратура, суд, изирäк чинäн госчиновниквлä деполитизируйымы дä департизируйымы лишäшлык ылыт
- арми, полици, госбезопасность органвлä дä вес силовой структурывлä паштек гражданский, об]ественныйобщественный организацивлäн, парламентýнпарламентӹн депутатвлäжýндепутатвлäжӹн контроль лишäшлык
- цилä гражданинок вуйлатышы дä власть органвлä гýцгӹц нýнýннӹнӹн пäшäштýпäшäштӹ дä планвлäштýпланвлäштӹ гишäн тöр инfормациминформацим терген кердеш
- эдемýнэдемӹн творчески ýшкýмжýмӹшкӹмжӹм пачаш дä ýшкеӹшке мненижýммненижӹм келесäш ирýкшýирӹкшӹ улы
- мирный погынымашвлäм, каштмашвлäм, митингвлäм дä демонстрацивлäм эртäрäш эдемвлä ирýкäнирӹкäн ылыт
- ушемвлäшкýушемвлäшкӹ, группывлäшкýгруппывлäшкӹ, организацивлäшкýорганизацивлäшкӹ дä политикýштýшполитикӹштӹш партивлäшкýпартивлäшкӹ ушнаш гражданвлäн прававлäштýправавлäштӹ улы
- гражданвлäм fизическифизически тýкäлäштӹкäлäш лидýмýлäнлидӹмӹлäн гарантивлä
- эдемýнэдемӹн ýлäшӹлäш, ирýкäнирӹкäн лиäш дä безопасностьышты ýлäшӹлäш праважы
- частный собственностьлан, тýдýмтӹдӹм перегäш гаранти, тýкäлäштӹкäлäш лидýмäшлидӹмäш дä предпринимательýнпредпринимательӹн пäшäм ýштäшӹштäш прававлä
- зависимый лидýмýлидӹмӹ тöр суд
- судышты эдемýнэдемӹн делавлäжýмделавлäжӹм обьективно, тöр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нäлмäш
- законвлäм лыкшы, законвлäм ýлýмäшкýӹлӹмäшкӹ пыртышы дä судебный властьвлä лошты айыртем принципýмпринципӹм шотышкы нäлмäш
- гражданвлäн, экономический субьектвлäн, fирмýвлäнфирмӹвлäн, организацивлäн, об]ественныйобщественный организацивлäн, партивлäн, религи конfессивлäнконфессивлäн, вäрýштýшвäрӹштӹш самоуправленин пäшäштýпäшäштӹ паштек кугижäнýшýнкугижäнӹшӹн контрольжым чýдемдýмäшчӹдемдӹмäш
- вäрýштýшýвäрӹштӹшӹ виäн дä цаткыды самоуправлени
- гражданвлäн виäн дä цаткыды сознани, шанымаш дä гражданский обшествообщество
- парламентаризмýнпарламентаризмӹн виäн дä цаткыды институтвлä, кыдывлä махань-шон расследованивлäмäт эртäрен кердýткердӹт
- айырымашвлäм тöрýнтöрӹн ”цилäнäт ик праваан ылыт” принципýмпринципӹм шотышкы нäлýннäлӹн эртäрýмäшэртäрӹмäш, кандидатвлäм, политикýштýшполитикӹштӹш партивлäн программывлäштýмпрограммывлäштӹм шотеш пиштýмäшпиштӹмäш
- парти дä проfсо@зпрофсоюз кöргýштýшкöргӹштӹш демократи, партивлä кöргýштýкöргӹштӹ fракцивлäнфракцивлäн ирýкýнирӹкӹн лин кердмýштýкердмӹштӹ
КýзýтшýКӹзӹтшӹ глобализируялтшы жепýнжепӹн демократиäт кугижäнýшвлäкугижäнӹшвлä анзылны у задачывлäм шýндäшӹндä, нýнýнӹнӹ гýцгӹц демократин принципвлäжýмпринципвлäжӹм, правилывлäм, гражданинýнгражданинӹн, эдемýнэдемӹн прававлäжýмправавлäжӹм шотышкы нäлäш тергä дä лач ýшкеӹшке законвлä доно веле агыл, тенгеок халыквлäлошты сирýмýсирӹмӹ законвлäм кычылташ дä утла лач ýшкеӹшке суверинитет гишäн шанышы сäндäлýквлäсäндäлӹквлä гýцгӹц, халыквлäлоштыш законвлäм шотеш пиштен, нýнýнӹнӹ гýцгӹц изиш карангашат üжешӱжеш. ТýТӹ сäндäлýквлäсäндäлӹквлä, кыдывлä ”мä демократин принципвлäжýпринципвлäжӹ доно виäнгýнä”виäнгӹнä” маныт, но тýтӹ годымок кýзýтшýкӹзӹтшӹ жепäш тергýмäшвлäмтергӹмäшвлäм öрдýжешöрдӹжеш кодат, парктикýштýжýпарктикӹштӹжӹ иммитационный демократи, авторитарный äль пеле авторитарный режимвлä докыла кеäт.
| 