Эдемӹн прававлӓжӹ: версивлӓ лоштышы айыртем

[[Image:EleanorRooseveltHumanRights.gif|thumb|АУШ- президент Рузвельтӹн пелäшӹжӹпелӓшӹжӹ Элеанора Рузвельт ЭдемвлäнЭдемвлӓн прававлäштӹправавлӓштӹ Декларацим кидӹштӹжӹ кыча.]]

'''Эдемӹн прававлäжӹправавлӓжӹ''' – шачмы годшенжок эдемлäнэдемлӓн прававлäправавлӓ пуалтыт, нӹнӹм иктäтиктӓт весӹ тӹдӹ гӹц шолышт нäлӹннӓлӹн ак керд. Ти прававлäправавлӓ гражданство, ӹдӹрäмäшӹдӹрӓмӓш äльӓль пӱэргӹ, шонгы äльӓль сäмӹрӹксӓмӹрӹк, раса, махань халык гӹц ылмы, махань религилäнрелигилӓн ыдылмы гӹц ак кечеп. Эдемӹн прававлäжӹмправавлӓжӹм кӹзӹтшӹ ушемкымдемӹштӹ кугижäнӹшвлäнкугижӓнӹшвлӓн тӹнг законвлäштӹзаконвлӓштӹ (КонституцивлäштӹКонституцивлӓштӹ) пингӹдемдӹмӹ.

Термин ”эдемӹн прававлäжӹ”прававлӓжӹ” пӹтäришпӹтӓриш гäнäгӓнӓ Франциштӹ сирӹмӹ дäдӓ 1789-шӹ ин ярыктымы ”Эдемӹн дäдӓ гражданинӹн прававлäжӹнправавлӓжӹн деклараци” лӹмäнлӹмӓн документӹштӹ вäшлиäлтешвӓшлиӓлтеш. Тидӹ гӹц анзыцшы Англиштӹ ”Ирӹкäн”Ирӹкӓн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштӹ (1689 и) дäдӓ Ушымы ШтатвлäштӹШтатвлӓштӹ сирӹмӹ (1791 и) ”Эдемвлäн”Эдемвлӓн Билль” документвлäдокументвлӓ ылыныт.

Коклышы курымын эдемӹн прававлäжӹправавлӓжӹ гишäнгишӓн Ушымы ХалыквлäнХалыквлӓн Организаци (УХО) (англла UN, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шӹ ин ”Эдемӹн прававлäжӹнправавлӓжӹн тӹнг декларацижӹ” документӹм сирен. Анжы:

1950-шӹ и гӹц тӹнгäлӹнтӹнгӓлӹн, 10-шы декабрьым Эдемӹн прававлäжӹнправавлӓжӹн Кечӹ семӹнь аят.

1966-шы ин УХО-н эгидӹжӹ доно ”Гражданский дäдӓ политический прававлäнправавлӓн халыквлäлоштышыхалыквлӓлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дäдӓ культурный прававлäправавлӓ гишäнгишӓн халыквлäлоштышхалыквлӓлоштыш пактым” ярыктымы.

Европышты ”Эдемӹн прававлäправавлӓ дон тӹнг ирӹкшӹм ӹшӹклӹмӹ Европын Конвенци” функционируя. Ти документ весӹвлäвесӹвлӓ доно тäнгäштäрентӓнгӓштӓрен, ӹлӹмäшӹлӹмӓш докы лишӹлрäклишӹлрӓк ылмыжы доно айыртемäлтешайыртемӓлтеш. Кынамжы законвлäмзаконвлӓм сирäтсирӓт веле, ӹлӹмäшӹшкӹӹлӹмӓшӹшкӹ пырташ ак цацеп, а пäлдӹртӹмӹпӓлдӹртӹмӹ документ ти шотышты нормывлäжӹмнормывлӓжӹм шотеш пиштäшпиштӓш тергäтергӓ. Тӹнг иструментжӹ семӹнь эдемӹн прававлäжӹправавлӓжӹ верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежӹ гӹнь тиштӹ кӹтӹкӹн эдемӹн прававлäжӹправавлӓжӹ гишäнгишӓн сирäлтӹмӹлäсирӓлтӹмӹлӓ:

* ӹлäшӹлӓш права

* ирӹкäнирӹкӓн лиäшлиӓш дäдӓ эдемӹм тӹкäлäштӹкӓлӓш лидӹмӹ права

* закон анзылны цилäнäтцилӓнӓт икань лиäшлиӓш права

* ӹшке мненим ирӹкӹн келесäшкелесӓш права

* тырын, мирнӹй погынымашвлäмпогынымашвлӓм эртäрäшэртӓрӓш, ушемвлäшкӹушемвлӓшкӹ погыналташ права

== Экономикӹштӹ, социальный дäдӓ культурный сферӹвлäштӹсферӹвлӓштӹ техень прававлäправавлӓ ==

* пäшäмпӓшӓм ӹштäшӹштӓш дäдӓ кäньӹлкӓньӹл условивлäштӹусловивлӓштӹ тидӹм ӹштäшӹштӓш права

* социальный обеспеченилäнобеспеченилӓн права

* тыменяш дäдӓ образованим нäлäшнӓлӓш права

ПрававлäПрававлӓ тӹнäмтӹнӓм веле ӹлäтӹлӓт, кынам гражданвлäгражданвлӓ ӹшке активно нӹнӹм кычылтыт. ӹшке прававлäмправавлӓм пäлӹмäшпӓлӹмӓш - демократи шӱлӹшäншӱлӹшӓн ушемкымдемӹн тӹнг пäлӹквлäжӹпӓлӹквлӓжӹ ылыт. Тидӹжӹ кыце ӹшке интересвлäинтересвлӓ верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемӹштӹш ядмашвлäядмашвлӓ доно активно интересуялтмышты цаклалтеш.

== Эдемӹн тӹнг прававлäжӹправавлӓжӹ гишäнгишӓн ==

Глобал Витнесс (правительствывлäправительствывлӓ доно кӹлдäлтшӹкӹлдӓлтшӹ агыл организаци, кыды эдемӹн прававлäжӹправавлӓжӹ верц вäнгäвӓнгӓ)

Ирӹк - эдем мам ӹштӹнежӹ дäдӓ ӹштäшӹштӓш шана, тӹдӹм ӹштен кердмӹжӹ. ИрӹкäнИрӹкӓн ылмаш дäдӓ ирӹк гишäнгишӓн философин историштӹжӹ шукы семӹнь трактуялтеш, кынамжы тидӹм эдемӹн долгжы доно, вäквӓк, кӹлдäткӹлдӓт, кынамжы тидӹ гишäнгишӓн воксекат ак попеп дäдӓ кынамжы попенӹт, гӹнят, тӹдӹлäнтӹдӹлӓн раскыды пӹсмäнӹмпӹсмӓнӹм ӹштенӹт. Ирӹк дäдӓ ирӹкäнирӹкӓн ылмаш этика доно кӹлдäлтӹткӹлдӓлтӹт – дäдӓ тидӹ эдем мам вес эдемвлäэдемвлӓ анзылны дäдӓ вес эдемвлäлäнэдемвлӓлӓн ӹштäӹштӓ, ынгылышашлык, действивлäжӹдействивлӓжӹ верц вäшештӹшäшлыквӓшештӹшӓшлык. Ирӹк дäдӓ ирӹкäнирӹкӓн ылмы гишäнгишӓн кугезӹ годшаш философвлäокфилософвлӓок шаныкалаш тӹнгäлӹнӹттӹнгӓлӹнӹт, нӹнӹн дäдӓ вес курымвлäнäткурымвлӓнӓт сирӹмӹ шанымашвлäштӹмшанымашвлӓштӹм шукы книгäкнигӓ доно лыкмы. Пиш ӹжäлӹжӓл, туан йӹлмӹнäйӹлмӹнӓ доно нӹнӹм лыдын ана керд.

'''Демократи''' — грек йӹлмӹ гӹц, кугижäнӹшӹмкугижӓнӹшӹм вуйлатымы форма. Тидӹн тöртӧр формыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) äльӓль представляйӹмӹ демократин формыжы (халыкын айырымы эдемвлäэдемвлӓ доно (депутавтлäдепутавтлӓ) вуйлатымаш) улы.

Демократи – законвлäзаконвлӓ, правилывлäправилывлӓ, процедурывлäпроцедурывлӓ, йöнвлäйӧнвлӓ гӹц шалга, махань-шон общественный организацивлäорганизацивлӓ дон политикӹштӹш партивлäнпартивлӓн мнеништӹм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäмклассвлӓм интересвлäштӹминтересвлӓштӹм ӹшӹклäшӹшӹклӓш йöнӹмйӧнӹм пуа. Демократи годым ушемвлäшушемвлӓш, группывлäшгруппывлӓш, партивлäшпартивлӓш погынаш лиэш дäдӓ политикӹштӹ ”ӱлӹц кӱшкӹ кузаш” йöнйӧн улы. Демократи гишäнгишӓн кугезӹ Грецишток попаш тӹнгäлмӹтӹнгӓлмӹ (Платонын тымдымашвлäжӹтымдымашвлӓжӹ дäдӓ кугижäнӹшкугижӓнӹш гишäнгишӓн теоривлäжӹтеоривлӓжӹ).

Кӹзӹтшӹ ынгылымашан демократи Вадывел Европын формыжы доно виäнгешвиӓнгеш, вес семӹньжӹ тидӹм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негӹцӹм Джон Локк (1632-1704), МонтескьöМонтескьӧ (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнӹт.

Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дäдӓ интересӹштӹм шотышкы нäлешнӓлеш, тенгеок ”чӹдӹштӹ” ылшы политический партивлäнпартивлӓн, национальный, этнический, социальный дäдӓ культурный дäдӓ тенгеок цилäцилӓ эдемӹнок прававлäштӹправавлӓштӹ дон интересвлäштӹинтересвлӓштӹ гишäнгишӓн ак монды. ДäДӓ пäлдӹртäшпӓлдӹртӓш келеш, эдемӹн прававлäжӹправавлӓжӹ ти шотышты приоритетäнприоритетӓн ылыт. Ти прававлäмправавлӓм цилäцилӓ кугижäнӹшоккугижӓнӹшок ӹшке Тӹнг законыштыжы (Конституциштӹжӹ) пингӹдемден дäдӓ нӹнӹм ӹлӹмäшӹшӹлӹмӓшӹш пырташ манын, махань-шон органвлäлäнорганвлӓлӓн тидӹ паштек вäнгäшвӓнгӓш правам пуэн.

* кӱ махань религилäнрелигилӓн ӹнянäӹнянӓ, тидӹм ӹштäшӹштӓш тидӹлäнтидӹлӓн ирӹкшӹ улы

* религи кугижäнӹшӹнкугижӓнӹшӹн идеологи дон тымдымаш гӹц айырымы лишäшлыклишӓшлык

* печать дон масс-меди средствавлäсредствавлӓ (ММС, СМИ) ирӹкäнирӹкӓн лишäшлыклишӓшлык ылыт

* арми, полици, госбезопасностьын органвлäорганвлӓ, прокуратура, суд, изирäкизирӓк чинäнчинӓн госчиновниквлäгосчиновниквлӓ деполитизируйымы дäдӓ департизируйымы лишäшлыклишӓшлык ылыт

* арми, полици, госбезопасность органвлäорганвлӓ дäдӓ вес силовой структурывлäструктурывлӓ паштек гражданский, общественный организацивлäнорганизацивлӓн, парламентӹн депутатвлäжӹндепутатвлӓжӹн контроль лишäшлыклишӓшлык

* цилäцилӓ гражданинок вуйлатышы дäдӓ власть органвлäорганвлӓ гӹц нӹнӹн пäшäштӹпӓшӓштӹ дäдӓ планвлäштӹпланвлӓштӹ гишäнгишӓн тöртӧр информацим терген кердеш

* эдемӹн творчески ӹшкӹмжӹм пачаш дäдӓ ӹшке мненижӹм келесäшкелесӓш ирӹкшӹ улы

* ушемвлäшкӹушемвлӓшкӹ, группывлäшкӹгруппывлӓшкӹ, организацивлäшкӹорганизацивлӓшкӹ дäдӓ политикӹштӹш партивлäшкӹпартивлӓшкӹ ушнаш гражданвлäнгражданвлӓн прававлäштӹправавлӓштӹ улы

* гражданвлäмгражданвлӓм физически тӹкäлäштӹкӓлӓш лидӹмӹлäнлидӹмӹлӓн гарантивлäгарантивлӓ

* эдемӹн ӹлäшӹлӓш, ирӹкäнирӹкӓн лиäшлиӓш дäдӓ безопасностьышты ӹлäшӹлӓш праважы

* частный собственностьлан, тӹдӹм перегäшперегӓш гаранти, тӹкäлäштӹкӓлӓш лидӹмäшлидӹмӓш дäдӓ предпринимательӹн пäшäмпӓшӓм ӹштäшӹштӓш прававлäправавлӓ

* зависимый лидӹмӹ тöртӧр суд

* судышты эдемӹн делавлäжӹмделавлӓжӹм обьективно, тöртӧр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нäлмäшнӓлмӓш

* законвлäмзаконвлӓм лыкшы, законвлäмзаконвлӓм ӹлӹмäшкӹӹлӹмӓшкӹ пыртышы дäдӓ судебный властьвлäвластьвлӓ лошты айыртем принципӹм шотышкы нäлмäшнӓлмӓш

* гражданвлäнгражданвлӓн, экономический субьектвлäнсубьектвлӓн, фирмӹвлäнфирмӹвлӓн, организацивлäнорганизацивлӓн, общественный организацивлäнорганизацивлӓн, партивлäнпартивлӓн, религи конфессивлäнконфессивлӓн, вäрӹштӹшвӓрӹштӹш самоуправленин пäшäштӹпӓшӓштӹ паштек кугижäнӹшӹнкугижӓнӹшӹн контрольжым чӹдемдӹмäшчӹдемдӹмӓш

* вäрӹштӹшӹвӓрӹштӹшӹ виäнвиӓн дäдӓ цаткыды самоуправлени

* гражданвлäнгражданвлӓн виäнвиӓн дäдӓ цаткыды сознани, шанымаш дäдӓ гражданский общество

* парламентаризмӹн виäнвиӓн дäдӓ цаткыды институтвлäинститутвлӓ, кыдывлäкыдывлӓ махань-шон расследованивлäмäтрасследованивлӓмӓт эртäренэртӓрен кердӹт

* айырымашвлäмайырымашвлӓм тöрӹнтӧрӹн ”цилäнäт”цилӓнӓт ик праваан ылыт” принципӹм шотышкы нäлӹннӓлӹн эртäрӹмäшэртӓрӹмӓш, кандидатвлäмкандидатвлӓм, политикӹштӹш партивлäнпартивлӓн программывлäштӹмпрограммывлӓштӹм шотеш пиштӹмäшпиштӹмӓш

* парти дäдӓ профсоюз кöргӹштӹшкӧргӹштӹш демократи, партивлäпартивлӓ кöргӹштӹкӧргӹштӹ фракцивлäнфракцивлӓн ирӹкӹн лин кердмӹштӹ

Кӹзӹтшӹ глобализируялтшы жепӹн демократиäтдемократиӓт кугижäнӹшвлäкугижӓнӹшвлӓ анзылны у задачывлäмзадачывлӓм шӹндäшӹндӓ, нӹнӹ гӹц демократин принципвлäжӹмпринципвлӓжӹм, правилывлäмправилывлӓм, гражданинӹн, эдемӹн прававлäжӹмправавлӓжӹм шотышкы нäлäшнӓлӓш тергäтергӓ дäдӓ лач ӹшке законвлäзаконвлӓ доно веле агыл, тенгеок халыквлäлоштыхалыквлӓлошты сирӹмӹ законвлäмзаконвлӓм кычылташ дäдӓ утла лач ӹшке суверинитет гишäнгишӓн шанышы сäндäлӹквлäсӓндӓлӹквлӓ гӹц, халыквлäлоштышхалыквлӓлоштыш законвлäмзаконвлӓм шотеш пиштен, нӹнӹ гӹц изиш карангашат ӱжеш. Тӹ сäндäлӹквлäсӓндӓлӹквлӓ, кыдывлäкыдывлӓ ”мä”мӓ демократин принципвлäжӹпринципвлӓжӹ доно виäнгӹнä”виӓнгӹнӓ” маныт, но тӹ годымок кӹзӹтшӹ жепäшжепӓш тергӹмäшвлäмтергӹмӓшвлӓм öрдӹжешӧрдӹжеш кодат, парктикӹштӹжӹ иммитационный демократи, авторитарный äльӓль пеле авторитарный режимвлäрежимвлӓ докыла кеäткеӓт.