Юханнус айо: версивлӓ лоштышы айыртем

[[Image:Midsommardans av Anders Zorn 1897.jpg|thumb|right|Артньык Андрес Цорнын Юханнус танцывлäтанцывлӓ, 1903]]

'''Юханнус''' — финнвлäнфиннвлӓн кäнгӹжäшкӓнгӹжӓш сек кого айошты. Ти айо календарьын сек кужы кечӹжӹ доно кӹлдäлтӹнкӹлдӓлтӹн. ФиннлäФиннлӓ: ''Juhannus'' маналтеш.

ФиннвлäнФиннвлӓн ӹлӹмäшӹштӹштӹӹлӹмӓшӹштӹштӹ кок айо сек когоэш шотлалтыт, иктӹжӹ Шартял, кыдым 24 декабрьӹн аят дäдӓ весӹжӹ Юханнус, кырык марла тидӹм Иванкечӹ манаш лиэш, кыдым июнь тӹлзӹн кымшы äрняӓрня мычашын аят. Тене ти кечеш 20-шы июнь лин.

Анжалаш гӹнь, кок айоге календарь доно кӹлдäлтӹнӹткӹлдӓлтӹнӹт – пӹтäришӹжӹпӹтӓришӹжӹ ин сек кӹтӹк, весӹжӹ ин сек кужы кечӹ доно. Первижӹ гӹнь Юханнусым лач 23-шӹ июньын айенӹт, но календарь семӹнь ти кечӹ пäшäпӓшӓ кечӹнäткечӹнӓт лин кердешäткердешӓт, ти айом июньын кымшы äрнянӓрнян кукшыгечӹшкӹ ваштенӹт.

ЦилäЦилӓ айоок ӹшке овуцаан, ти шотышты, Юханнусынат ӹшке традицивлäжӹтрадицивлӓжӹ улы. Тенгежӹ гӹнь кыце тидӹм аят? Айо кого тӹвӹлäйӹмäштӹвӹлӓйӹмӓш гӹц тӹнгäлäлтештӹнгӓлӓлтеш: пöртпӧрт окнявлäмокнявлӓм мышкыт, цилäцилӓ кӹдежӹм тӹвӹлäйäттӹвӹлӓйӓт,пеледӹшвлäпеледӹшвлӓ доно сӹлнештäрäтсӹлнештӓрӓт.

ФиннвлäнФиннвлӓн марынвлäнмарынвлӓн гань кудвичӹвлäштӹкудвичӹвлӓштӹ уке, солавлäштäтсолавлӓштӓт иктäтиктӓт вольыкым ак урды, а качкаш цилäцилӓ лач лапка гӹц веле нäлӹтнӓлӹт. ЦӹвӹвлäмäтЦӹвӹвлӓмӓт, вäквӓк, тоны ак урдеп. Седӹ техень ӹлӹмäшäтӹлӹмӓшӓт ылын, кынам солаштыш цилäцилӓ пöртпӧрт, цилäцилӓ хутор натуральный сола кудыло ӹлӹмäшӹлӹмӓш доно ӹлен, но тидӹ цилäцилӓ историэш кодын, кӹзӹтшӹ солашты ӹлӹшӹ финн халазы доно нима донат ак айыртемäлтайыртемӓлт.

Тенге, финнвлäфиннвлӓ, пöртпӧрт кöргӹштӹмкӧргӹштӹм итӹрäенитӹрӓен, тӹвӹлäентӹвӹлӓен пӹтäрäтäтпӹтӓрӓтӓт, кудвичӹшкӹштӹ ванажт, мäжӹмӓжӹ гӹнь ти кудвичӹм садывичӹ манына ыльы, Тӹштӹ лач ыжар сирем, газон, веле кушкеш. ДäДӓ эчежӹ махань-шон пеледӹшвлäпеледӹшвлӓ, тӹшкäвлäтӹшкӓвлӓ, лин кердӹт – олмавувлäолмавувлӓ.

МäмнäнМӓмнӓн гань, финнвлäнфиннвлӓн äнвичӹштäтӓнвичӹштӓт уке, цилäцилӓ кавштавичӹ кушкышым нӹнӹ лапкашты нäлӹтнӓлӹт. Кудвичӹштӹ тӹвӹлäнтӹвӹлӓн дäдӓ косирӹн кайжы манын, газонвлäмгазонвлӓм сален лыктыт, пеледӹшвлäмпеледӹшвлӓм лапка гӹц нäлӹннӓлӹн толыт.

Тидӹ паштек стöлстӧл вӹлвäлвӹлвӓл гишäнгишӓн шанаш тӹнгäлӹттӹнгӓлӹт. СтöлСтӧл вӹлвäлӹнвӹлвӓлӹн ”короныжы” свезäсвезӓ тури лишäшлыклишӓшлык, тидӹм эче молода тури манына. Тидӹ уке гӹнь, Юханнус айо семняштӹ айо агыл. СвезäСвезӓ турим шолтат, тӹшкӹ укропым пиштäтпиштӓт дäдӓ шокшынек селедкы доно качкыт. А селедкыжы махань йиш вäлвӓл уке? Селедкы укроп соусышты, селедкы горчицы соусышты, ыжар лук доно дäдӓ молат.

Тенегжӹ финнвлäфиннвлӓ водкым когонжат ак йÿэпйӱэп, но свезäсвезӓ тури дäдӓ селедкы доно тенге манмы “шнапсым” подылыт – традици семӹнь. Седӹ, стöлстӧл вӹлнӹ тури дон селедкы веле агыл, а махань-шон шукы йиш тотлы качкыш лишäшлыклишӓшлык.

МäМӓ, кырык марынвлäмарынвлӓ, кагыльвлäмкагыльвлӓм когон яратенäяратенӓ гӹнь, финнвлäфиннвлӓ тидӹм шоэн веле качкыт. Тенгеок меленäвлäмäтмеленӓвлӓмӓт. Сек тотлы сыкыреш нӹнӹ шим сыкырым шотлат дäдӓ тӹдӹ вӹлäнвӹлӓн ÿмӱм шӹрäлшӹрӓл качкыт. Незер пöртӹштäтпӧртӹштӓт вäквӓк иктäтиктӓт сыкырым ÿ гӹц пасна ак кач.

Кырык сирӹштӹ пӹтäртӹшпӹтӓртӹш жепӹн айо стöлстӧл вӹлнӹ пиццым пиш модный качкышеш шотлат гӹнь, кыце Суомиштӹ, тенгеок Европышты тидӹм “сÿк“сӱк качкышеш“ шотлат, седӹндоно кого айовлäайовлӓ дäдӓ шергäкäншергӓкӓн хынавлäмхынавлӓм хыналыктымы годым пиццам пукшашымашым намысеш шотлат.

Юханнус айо стöлстӧл вӹлнӹ кыце кол качкышвлäкачкышвлӓ, тенгеок пай качкышвлäкачкышвлӓ лишäшлыклишӓшлык ылыт. МäМӓ донышнаш ош колвлäколвлӓ дон карасвлäмкарасвлӓм финнвлäфиннвлӓ, тöрӹмтӧрӹм келесäшкелесӓш гӹнь, “сÿк“сӱк колеш“ шотлат, нӹнӹм акат кычеп вäквӓк. Но вот судак дон алангы филем ÿэшӱэш ыжарен, мелӹнок качкыт. Саназалтен коштымы колымат ти сäндäлӹкӹштӹсӓндӓлӹкӹштӹ ак качеп. Тидӹ гӹц пасна, пäленäпӓленӓ, Суоми шукы йäрäнйӓрӓн дäдӓ тангыжан сäндäлӹксӓндӓлӹк дäдӓ тӹштӹ форель йыхан шукы йиш кол улы. Ти колвлäмколвлӓм марынвлäмарынвлӓ якшар кол манын классифицируенäклассифицируенӓ.

Кол качкыш доно ош кукшы äрäкäмӓрӓкӓм, а пай качкышвлäкачкышвлӓ доно якшар äрäкäмӓрӓкӓм йÿтйӱт. Финляндиштӹ ӹшке äрäкäвлäштӹӓрӓкӓвлӓштӹ укеäтукеӓт, цилäцилӓ тидӹм вес сäндäлӹквлäсӓндӓлӹквлӓ гӹц кандат. Лапкашты ти äрäкäвлäжӹӓрӓкӓвлӓжӹ сек шулдыжы 6 евро нäрӹнӓрӹ ылыт, а шергӹвлäжӹншергӹвлӓжӹн äквлäнӓквлӓн пӹсмäнӹштӹмпӹсмӓнӹштӹм келесäшкелесӓш нелӹ, но шукы финнжок 8-10 евроаш äрäвкäвлäмӓрӓвкӓвлӓм йÿтйӱт. Пингӹдӹ äрäкäӓрӓкӓ, водка, ти сäндäлӹкӹштӹсӓндӓлӹкӹштӹ 11 евро кытлаш, пел литӹржӹ.

Седӹ, Юханнус айо годым, сек шукыжым сырам йÿтйӱт, кыдын äкшӹӓкшӹ лапкашты евро гӹц изиш шукырак. ФиннвлäФиннвлӓ санзалан качкышым ак качеп, санзал вӹр давленим кузыкта дäдӓ махань-шон йäнгйӓнг ясывлäмясывлӓм шачыкта.

Качмы-йÿмӹйӱмӹ гӹц пасна Юханнусым айымы традицишкӹ тенгеок момоца пыра. Момоцам финнвлäфиннвлӓ сауна маныт. Шанымем доно момоца марынвлäмарынвлӓ дон финнвлäмфиннвлӓм ушышы элемент ылеш, но кыце пäленäпӓленӓ, мäмӓ донна момоца нигынамат айо овуца доно ак кӹлдäлткӹлдӓлт. КелесäшКелесӓш келеш, мäмӓ донышна гань момоцавлäммомоцавлӓм Суомиштӹ шоэн веле ӹнде вäшлиäтвӓшлиӓт, пиш шоэн техень момоцавлäммомоцавлӓм моат, кышкы вӹдӹм ведӹрäведӹрӓ доно намалмыла. Но тӹ годымок, лач техень момоцавлäммомоцавлӓм аутентичныеш шотлат дäдӓ шотеш пиштäтпиштӓт. Тӹ годымок, урбанизуялтшы дäдӓ сäмӹрӹксӓмӹрӹк финнвлäлäнфиннвлӓлӓн техень момоцавлäмомоцавлӓ утла примитивныйла кайыт.

Овуца семӹнь Юханнус доно сäндäлӹкӹнсӓндӓлӹкӹн флагшым лÿктäлмäтлӱктӓлмӓт кӹлдäлтешкӹлдӓлтеш. Ти церемоним когарнян 18.00 часын эртäрӹмӹлäэртӓрӹмӹлӓ дäдӓ тӹшкӹ айошкы толшы цилäцилӓ халык погынышашлык. Флагым, кырык марынвлäмарынвлӓ тидӹм тистӹ манына, лÿктäлмӹлӱктӓлмӹ годым тӹдӹм кидӹштӹ кычымыла, тӹдӹн ик лыкшат рокым тӹкäлшäшлытӹкӓлшӓшлы агыл дäдӓ тистӹм мактымы мырым мырат.

Тистӹм лÿктäлмӹлӱктӓлмӹ паштек Юханнусын “короныжы” – тылотым пижӹктӹмäшпижӹктӹмӓш дäдӓ тӹдӹ йӹр сусун жепӹм эртäрӹмäшэртӓрӹмӓш. Тылоты äкретӓкрет годшы, христианский агыл религи доно кӹлдäлтӹнкӹлдӓлтӹн, тиды гишäнгишӓн иктäтиктӓт когонжат ак шаны, но факт семӹнь тиды тенге ылеш. Тылоты кӹзӹтшӹ финнлäнфиннлӓн лач Юханнусын символжы веле. Ти айо годым, шукы вäреоквӓреок махань-шон фестивальвлäмфестивальвлӓм эртäрäтэртӓрӓт.

Полицин статистикӹжӹ семӹнь тене Юханнус айо жепӹн 12 финн ти соты тÿнымбалтӱнымбал доно цеверлäсенцеверлӓсен: нӹлӹтӹн вӹдӹшкӹ вален кенӹт, нӹлӹтӹн автоавариштӹ колен, коктым кӹзӹ доно шырал пуштмы, иктӹ пожарышты йылен колен, иктӹ айо гӹц токыжы толшыла корнышты колен. Кого айовлäайовлӓ, седӹ, ӹшкӹлäнӹштӹӹшкӹлӓнӹштӹ махань-шон цöкӹмäтцӧкӹмӓт тергäттергӓт.