Шӹргӹйӓл

Шӹргӹйӓл — гӹц Эмӓнсола якте 2 уштыш нарӹ. Ш. нӹл лаштык гӹц шалга, кыдывлӓ Покшал сир, Ӱл сир, Копон сир дӓ Потак сир маналтыт. 2001-шӹ ин Шӹргӹйӓлӹштӹ 294 эдем ӹлен.

Сола гишӓн шайыштмаш Ку сирен? Свет вӹлнӹ шукы вес сӓндӓлӹкӓт улы, но каждый эдемӹн туан ӓвӓжӹ иктӹ. Иктӹ веле тӹдӹн шачмы сӓндӓлӹкшӓт. Мӹнь Кырык мары районын Шӹргӹйӓл солаэш шачынам. Мӹлӓнем ӹшке туан солаэм сек шергӹ ылеш. Тӹдӹм шӹргӹвлӓ, кырыквлӓ, алыквлӓ ӓрен нӓлӹнӹт, Йыдпел велнӹ – кого Йыл. Туан солаэмлӓн Шӹргӹйӓл лӹмӹм пуэнӹт, вет первиӓт дӓ кӹзӹтӓт тӹдӹ шӹргӹ лошты вӓрлӓнӓ. Перви мары халык шӹргӹ лоэш дӓ вӹд тӹреш ӹлӹшвлӓжӹм шӹндӹлӹн.

Кырык мары сола лӹмвлӓ шукы йӧн доно линӹт. Ик йӧн – йӓл шамак палшымы доно. Шӹргӹйӓл (рушлажы Ямолино) шамакышты йӓл манмыжы халык (мары) значени доно кычылталтеш ( сола йӓл—сола халык), тенгежӹ шӹргӹ лошты, тӹдӹн лишнӹ ӹлӹшӹ халык: Йылйӓл, Важйӓл, Шӹргӹйӓл дӓ молат. Соланан шачмы историжӹ гишӓн попаш гӹнь, махань курымын ӹштӓлтмӹжӹ пыток пӓлӹ агыл, а кӹзӹт ижӹ кӱ гӹц ядыштат? Мам пӓлен нӓлӹнӓм -- тидӹ тымдышынан погымы материалжы гӹц. Тӹдӹ тенгеок мӹлӓнем «Жерӓ» газетӹм пуэн, кышты Эмӓн сола В. Армяновын «Карамуша дон Акпарс» шаныкалымаш статьяжы пецӓтлӓлтӹн. Мане, первишӹрӓк эдемвлӓн попымышты семӹнь лӓктеш, вуйта родывлӓнӓ, кого тьотявлӓнӓ, Карамушашты ӹленӹт. Йыл лишнӹ шукы событи первишен лиӓлтӹн. Марывлӓлӓн шӹргӹ лошкыла, Кырык сир покшакыла, кеӓш вӓрештӹн. Карамуша лӹм гӹц шамак дӓ легендыжы (историжӹ) веле кодын. Кыце сирӓ В.Армянов, « ти сола халыкын ӹшке статян «гимнжат» -- мыры лыдышвлӓжӓт – ылыныт. Тидӹ, векӓт, 1500-шӹ ивлӓн гимн ылын:

Ир жерӓн шӹжвӹк мыра, ласком, пурым тӓрвӓтӓ,

Изин-олен ирок ирӹ кечӹ лӓктеш, анжалеш.

Кымда кого йогынажы Волга-Йыл парсын гань.

Курымвлӓ мычкы со йога, ласкон лыпшен сирвлӓжӹм.

Лымат лымын, юрат юрын—кого йогыш йогенӹт.

Вӹдшӹ йога – сиржӹ кодеш шачын-шачын ӹлӓшнӓ.

Шылен лӓкшӹ пеледӹшлӓ Кырык сиреш шачынна,

Каремӓн, кырыкан сӓндӓлӹкеш йылен-нӧрен кушкынна.

Ти мырым, ӓшӹндӓрӓш манын, 1957 ин автор ядышт сирен нӓлӹн Шӹргӹйалӹн Подак сирӹштӹ тӹнӓм ӹлӹшӹ Прокон Евстаф (Естап) гӹц (1875 ин шачын, 1967 ин колен). Шӹмӓвыч шишкыш доно ти мырым шӹренок мыра ылын. Тенгеок эче Пелгид Хӧдӧр (Вася Хӧдӧр, Сахарин Хӧдӧр) шукы историм пӓлен. Икшӹ мировой война годым коктынат Австро-Венгриштӹ пленӹштӹ ылыныт». ¯жӓл, кӹзӹт техень шайыштшывлӓ уке ылыт, но ӹнде «У сем» журнал, молы керӓл книгӓвлӓ улы. (А хоть-махань книгӓн «Литература» разделыштыжы махань книгӓ лӹм уке! Примереш, И.С.Галкин. Кто и почему так назвал? Рассказы о географических названиях Марийского края. Й-Ола, 1991г.)

Солана Карамуша гӹц 2 уштыш ӧрдӹжеш какляка ӓнгӹрвлӓ доран вӓрлӓнен. Сек пӹтӓри солана вӓрӹшкӹ Томилӓ дон Анна лӹмӓн эдемвлӓ толыныт, маныт. Нӹнӹн лӹмӹштӹм ӓшӹндӓрӹктӹшӹ вӓр лӹмвлӓм кӹзӹт мӓӓт попенӓ: Томилӓн лидӹ, Аннан капка. Шӹргӹштӹжӹ тум, йӓктӹ, кожвлӓ кушкыныт ылын. Тӹнӓмшӹ кок тум Покшал сирӹштӹ кукшы лимешкӹштӹ шалген. А кож Подак сирӹштӹ шалген, 13-15 и перви хозажы роктен шуэн, ¿шкеж¿, векӓт, пужымат олтен п¿тӓрен шоктыде.

Мары родывлӓнӓ ӹнянӹмӓшӹштӹ доно язычниквлӓ ылыныт. Пӓленӓ: нӹнӹ ӹшкӹмӹштӹн йымывлӓштӹлӓн шӹргӹштӹ дӓ вес вӓрвлӓштӹ кымалыныт. Техень вӓр Шӹргӹйӓлнӓ сола лишнӓт ылын – цӧклӹмӹ ыдылмы вӓр, оты. Вӓр лӹмжӹ Аржанлидӹ – кугилӓӓн карем, кӱшнӹжӹ кӹзӹт тӧр вӓр, ныр. Молнамжы ма: шӹргӹ ӓль охыр карем ылын, пӓлӓш ӹнде ак ли. « Изинӓ годым тӹ каремӹшкӹ мӧрӹм, калявонгым погаш кеӓш лӱдӹнӓ ыльы»,-- шайыштеш тымдышына Ильина С.В. Руш государствышкы пыртымыкы, кырык марынвлӓм христианство векӹ вашташ тӹнгӓлӹнӹт. Кырык сирешӓт церкӹвлӓ шачаш тӹнгӓлӹнӹт, а церкӹ сола халыклан мӹндӹрны гӹнь, ӹлем лишӓн часовням (тӹдӓт вет изи церкӹ гань) шӹнденӹт. «Техень часовня Подак сир вуйышты якшар кӹрпӹц гӹц чангымы кӹзӹт тоже улы, но сурт пичӹ кӧргӹшкӹ вӓрештӹн. (Тидӹ мӹньӹн шачмы пӧртем, -- попа Ильина С.В.) Кӹрпӹцӹм лишӹл каремӹштӹ ӹштенӹт, йылатенӹт. Кӹрпӹц пӧртӓт целаок шӹнзӓ, ӹлӹшӹ эдемвлӓжӹ веле уке (фотом анжы)», - попа тымдышем.

Ик йых весӹм вашталтен. ¯лӹмӓш анзыкыла кен, виӓнгӹн, руш халык сага культурыжат кушкын, торгейӹмӓш ӹлӹжӹн, но пӹзӹрньӹк ӹлӹмӓш эче тӧрӧк пӹтӹде. Лач Советский власть дӓ Мары Автономим ӹштӹмӓш веле пытшок ирӹк ӹлӹмӓшӹм халыклан канден.

30-шы ивлӓ тӹнгӓлтӹшӹн Шӹргӹйӓл марывлӓ лоштат «колхоз» шамак шӓрлен. 1930 ин мӓмнӓн солаштынаат колхозым ӹштӓш тӹнгӓлӹнӹт, организаторвлӓжӹ ӹшкеок анзыц сирӓлтӹнӹт: Гордеев, Бычков, Демидов, Григорьев. Но сола хӓлӓ пырыделыт, вес шошымеш веле нӹнок дӓ эче 17 хозяйство «Победа» лӹмӓн колхозым ӹштен шоктенӹт. Кок и нӓрӹ вуйлатышы Гордеев Федор ылын, геройрак, йӹлмӓн, комсомолец. Вара председателеш Семенов Матвейӹм айыренӹт (Покшал сир гӹц). Правлени ӹлӹмӹ пӧртӹштӹ ылын, а клубым ӹштӹмӹкӹ, тӹшкӹ ваштенӹт, кокшы этажышты школ ылын. Сола вуйышты имни сарай кого ылын. 100 кг рӓдӹ пӹрцӹм ӱдӓш погенӹт, киндӹлӓн клӓт келеш ылын, имнивлӓлӓн – сарай, седӹндон шукым со строенӹт. Тӹ стройкывлӓ дӓ увлӓ эче шукы эдемлӓн пӓшӓ вӓрӹм пуэнӹт. Мӹньӹн тьотям дон папамат пенсиш лӓкмешкӹштӹ колхозышты пӓшӓленӹт.

Но районыштына кок «Победа» лӹмӓн колхоз ылын, мамнан сола марывла седӹндон 1934 ин «Юпитер» лӹм¿шк¿ вашталтен¿т. Счетовод ти колхозын шукы и Бычков Владимир Афанасьевич ылын, вара тӹдӹм председателеш айыренӹт.

«Юпитер» паян ылын, колхозын кого чельньӹкшӹ ылын. Трудоденеш пӹтӓри лӓнгӹш доно мӱм пайыленӹт, сады шукы, 4 нӓрӹ ылын, пӓшӓ цилӓлӓн ылын: вет урожай яжо, худа ылде. Йоласал МТС-ӹм ӹштӹмешкӹ, сеялкым кым имни доно шыпшын ӱденӹт. Кым смена доно ӱден, жепӹштӹ пӓшӓм ӹштӓш цаценӹт. Кым конный двор кым бригадын ылын.

1936 ин Йоласал МТС-ӹм ӹштӹмӹкӹ, 1939 ин веле пӹтӓриш тракторвлӓм солана якте колтен шоктенӹт, СХТЗ тракторвлӓм 2-3-ым пуэнӹт. Киндӹ лӓктӹш 12,4 центнер ылын. Правительство МТС-ӹн пӓшӓм кӱкшӹн ӓклен дӓ 1940 ин февральын Трудовой Якшар Знамя орден доно награждаен. МТС 1940-шӹ иӓш пӓшӓ лӓктӹш семӹнь ВСХВ-ын участник лин, а Ф.А.Тихомировым выставкын Кого ши медаль доно награждайымы. У коллективный пӓшӓ ярелӓ жеп чӹнь эртен. Тӹнӓмшӹ ӹлӹмӓшӹм кӹзӹтшӹ ӹлӓлшӹ эдемвлӓ цӓшӓн веремӓэш ужыт, но тӹдӹ цилӓжӓт 10 и шыпшылтын. Лӱдӹшлӓ 1941-1945 ивлӓн солана гӹц 87 эдем войнашты ылын. Нӹнӹ логӹц пелӹжӓт толде, кыдыжы 1-2 иштӹ коленӹт, тагачы кечеш 1 веле кодын. Шукы салтакшок Ленинградский фронтышты кредӓлӹн, лӱдӹшлӓ пленӹшкӓт вӓрештӹнӹт ылын. А солаэш кодшы ӹдӹрӓмӓшвлӓ, тьотя-папавлӓ, когорак тетявлӓ цилӓнӓт фронтлан палшенӹт.

«Юпитер» колхозын председатель война тӹнгӓлтӹшӹн Николаев Иван Николаевич ылын, а Бычковым йӓл ганьок фронтыш нӓнгенӹт, Шаронов Арсений Николаевич фронтыш 1942 ин февральын кен, тӹдӹ Йоласал райисполкомышты ровотаен, но шукат воюен шоктыде, увердеок ямын манмы сирмӓш веле толын ылын. Тенге пӱэргӹвлӓ кодделытат, июньын 1942 и гӹц председателеш Шаронова Серафима Ивановнам комсомол ячейка выдвигаен. Лач тенгеок ылын, кыце «Опак Микитӓ» романышты писатель Н. Ильяков Праско гишӓн сирен. Халык, кыце кердӹн, тенге фронтлан палшаш цацен. Мижӹн носким, пижоргым, мижгемӹм, роколмам, киндӹм дӓ молымат салтаквлӓлан колтенӹт. Кого солан пӓшӓм 24 иӓш ӹдӹрӓмӓш 1947 и якте виктӓрен. Война пӹтӹмӹкӹ, фронтовиквлӓ толыныт, ӹдырамаш председательым пытари Горбунов М.Д. вашталтен, вара угӹц Бычковым шагалтенӹт. 1950 ин ик солаан колхозвлӓм коговлӓшкӹ ушеныт, тенге «Правда» колхоз шачын, пӹтӓришӹ председательжӹ С.М Гордеев ылын, фронтовик, учитель-историк. А вара шукы и Алехин Ефстафий Васильевич вуйлатен. Тӹнӓмшӹ колхозышты кассышкы окса сад пӓшӓ гӹц, чельньӹк гӹц, кол кычышы бригада гӹц, теплица гӹц, шукы вуй шуран вольык гыц, цӹвӹ, шарык ферма гӹц толын. Махань йиш пӓшӓм вӓл халык ӹштӹде? Бычков, Алехин гань председательвлӓм кӹзӹтӓт тӹнӓмшӹ колхозниквлӓ шотан ылмышты гишӓн ӓшӹндӓрӓт. «Кӹзӹт Алехинет лишӓш, тенге … агыл ылын» манын ӓшӹндӓрӓл колтат. Радио доно ирок йӹде пӓшӓм келесен мимӹжок махань ыльы!» -- изи годшыжым тымдышынаат ӓшӹндӓрӓ. Тагачшы сола кооперативвлӓн пуйырымашышты политика гӹц, тӹдӹн вуйлатышыжы, хозяйствыш пырышы каждый эдем гӹц зависимый ылеш. А кынам иктӹжӹ пайдам ӹштӓ, весӹжӹ ӓрӓкӓм йӱэш, шолыштеш веле гӹнь, колхоз уланг ак керд. Тагачы тидӹм ӹлӹмӓш анжыкта. Мӹнь мытыкын шачмы солаэмӹн ӹлӹмӓшӹжӹ, пӓшӓжӹ, ирӹк верц кредӓлмӹжӹ гишӓн веле ланзыленӓм, образовани, культура монгыр ӧрдӹжеш кодын. Тидӹм эче , пӓлем, ланзылаш келеш. Лачокат, солаэмӹн ӹлӹмӓшӹжӹ – тидӹ мӹньӹн туан кырык мары халыкемӹн историжӹ.