Цикмӓ уезд

Цикмӓ уезд

Ӹшке Цикмӓ халажым ӹштӹмӹ гишӓн документвлӓштӹ тенге пӓлдӹртӹмӹ: «О начале строительства сего города сведений никаких нет… но построен гораздо ранее острога, возникшего в 1583 году. Первыми поселенцами были стрельцы и посадские (торгово-промышленное население) … под именем города Козьмодемьянск впервые упоминается в 1609 году… впоследствии Козьмодемьянск утратил значение укрепленного города и поступил в ведение приказа Казанского дворца. В 1708 году Козьмодемьянск приписан к Казанской губернии, и при расписании Казанской губернии на провинции в 1719 году включен в Свияжскую провинцию. Назначен уездным городом вновь учрежденного Казанского наместничества в 1781 году…» (Провинци — Российӹштӹ 1719—1775 ивлӓн губерни кӧргӹштӹшӹ административно-территориальный единица).

Истори документвлӓ гӹц пӓлӹ: 1708 ин Российский импери губернивлӓэш, уездвлӓэш шеледӹмӹ. Тӹнӓмок Васильсурскат (Шурдӹнг) Свияжский провинциш пумы лин, лач 1779 ин веле Нижегородский наместничествын уездный халам ӹштӓт.

1775 ин Екатерина II губернский реформым эртӓрӓ (тидӹ семӹнь 2-3 губерни наместничествым ӹштенӹт). Казанский губерништӹшӹ Казанский, Свияжск, Цивильск, Йӓдӹрнӓ, Цикмӓ, Шавашар дӓ Цӓрлӓ уездвлӓ эче первирӓкок ӹштӹмӹ ылыныт гӹнят, Военно-исторический архивӹн «Топографическое описание по Казанскому наместничеству вообще и каждого города и уезда» документӹштӹ Казанский наместничество дон уездвлӓм официально (шамак толшеш Большой Энциклопедический словарьыштат) 1781 ин ӹштӹмӹ манын сирӹмӹ.

Цикмӓ уезд техень волостьвлӓэш шелӓлтӹн:

Уезд мычкы 144 сола, 19 церкӓн сола (село), помещиквлӓн 4 вотчина дӓ 1 помещик пӧрт лин. Тиштӹ пӓлдӹртӹмӹлӓ: солажы шукырак лин кердӹн, но шӹргӹ лошты ӹлӹшӹвлӓ ӹшке ӹлемвлӓштӹм тӧрӓвлӓ гӹц шӹлтен кодаш цаценӹт. Теве уже 1894 ин 554 населённый пункт ылмы гишӓн сирӹмӹ. Пӹсӹрмӓн дон Кого Церкӹсола солавлӓштӹ станвлӓ (администативно-политический округ) лин, тидӹ — вооруженная охрана, военная стража).

Уезд мычкы губернский значениӓн кым почтовый корны эртен: Шурдӹнг — Азань (Сибирь тракт, Кого Азанская корны), Цикмӓ — Санчур (Вичӹ тракт) дӓ Цикмӓ — Йӓдӹрнӓ. Вятский тракт мычкы купецвлӓ махань-шон хӓдӹрӹм Цикмӓ портыш торгейӓш кандыштыныт, шыпштенӹт. Уездвлӓ лошты почтым шыпштышы ямщиквлӓ логӹц 809 эдем Цикмӓ ӹленӹт.

Торгейӹмӓш пӓшӓ уездӹштӹ худан агыл кеен, пазарвлӓ когоок ылделыт гӹнят, Никольский ярмарка айыртемӓлтӹн. Уездӹштӹ Козьмодемьянск гӹц пасна 4 пристин лин: Йылышты — Ильинкы дон Шешкар, Вӹтлӓштӹ — Боровской, Руткашты — Ырдӹ. Кожла сирӹштӹ тенгеок Арде Йылыш йоген лӓкмӹ гӹц ӱлнӹрӓк «Кукшарская дубовая пристань» айыртемӓлтӹн. Тилец пасна пӹрцӹм дӓ молы хӓдӹрӹм вес халавлӓш шыпштенӹт. Купецвлӓ доно ик шаяшкы шот гӹньӹ, хытырен ярыктат гӹньӹ, цилӓ тидӹм лыкын пристин лишкӹ шыпштен кандат.

Теве 1894 ин уездӹштӹ 93182 эдем ӹлен, нӹнӹ логӹц: рушын — 8298, марын дӓ суасламарын — 72117 (1913 ин марын 41 тӹжем лин), тадарын — 12225 дӓ 542 эдем вес йиш халык ӹлен). Ма ӧрӹктӓрӓ, 1913 ин уездӹштӹ ӹлӹшӹвлӓ лошты тадарвлӓм анжыктымы агыл — кыш нӹнӹ ямыныт?

Уезд мычкы 36 школ лин, тӹштӹ 1371 эргӓш дон ӹдӹрӓш тыменьӹнӹт, нӹнӹлӓн 38 тымдышы лин.

Цикмӓ халашты 1875 ин городской общественный банкым, 1882 ин общественный библиотекӹм, 1887 ин сагажок бактеорологический лабораториӓн больницӹм, 1883 ин Александр II кугижӓм ӓшӹндӓрӹмӹ лӹмеш богодельням пачмы. Халашты тенгеок кым классан училище, эргӓшвлӓн тыменьмӹ 2 церковно-приходской школ, ӹдӹрӓшвлӓн тӹменьмӹ училище, св. Гурий братствын мары ӹдӹрӓшвлӓн тыменьмӹ школ ылыныт. Цикмӓ тенгеок 13 гостиница дон постоялый двор лин. Пазарыш когарня йӹде погыненӹт, сек пӹтӓрижок уезд мычкат айыртемӓлтшӹ Никольский ярмарка ылын.

Микольны йӓрмингӓм эртӓрӹмӓшӹн виржӹ, шанымаштем, теве кышты ылын. Сек первижок Систӹвӓрӹштӹ палдыран кушмы жепӹн дӓ Микольны кытлан, май тӹлзӹн, икманяр кечеш палдыран пазарыш халык шукы погынен. Тенге Систӹвӓрӹштӹшӹ пазар 1847 ин Козьмодемьянскыш ваштымы лиэш дӓ ик иштӹ кок гӓнӓ эртӓрӓлтӓш тӹнгӓлеш: шошым 1-16 майын, телӹм 1-11 декабрьын, ӹшке Микольны кечӹвлӓжӹ тошты стиль доно 9 маеш дӓ 6 декабреш толыныт.

Халашты тӹхӓлӓ торгейӓш 83 лапка лин.

1894 ин Цикмӓштӹ цилӓжӹ 5221 эдем ӹлен.