Шурдӹнг

Шурдӹнг (рушла Васильсурск) ― хала сӹнӓн когосола Угарман областьын Воротын районыштыжы.

Шурдӹнг кек чонгештӹмӹ кушӹц (2004)

Шурдӹнгӹн гербшы

Географи вӓрлӓнӹмӓш

Шурын Йылышкы йоген пырымы вӓрӹштӹжӹ киӓ. Цикмӓ гӹц Ш. якте Йыл мыч 40 уштыш дӓ шоссе корны мыч Микрӓк гач 65 уштыш нӓрӹ. Ш. гӹц Ӓвӓсирӹш 7 уштыш лиэш. Угарман якте Шур гач паром доно ванжен, 160 уштыш нӓрӹ погына. Райцентр – Воротын якте 12 уштыш.

Ӹлӹзы шот, халыквлӓ

2007-шӹ ин Шурдӹнгӹштӹ 1193 эдем ӹлен. Тӹнгж-м, ти хала сӹнӓн когосолашты рушынвлӓ ылӓт, нӹнӹ паштек шотышты доно кырык марынвлӓ дӓ вара суасламарывлӓ кеӓт. Халыквлӓн йори шотлымашым Ш. эртӓрӹмӹ агыл. Шурдӹнг шӹгерлӓштӹ кырык марынвлӓн йори ӹшке мӱлӓндӹ лаштыкышты улы.

Истори

Первиш Шурдӹнг. Йыл вӹлец анжалтыш.

Basilowgorod Шурдӹнг Московин картыштыжы, Сигизмунд фон Герберштейн картыжы (1549 и)

Руш историграфин документвлӓжӹ семынь Шурдӹнглӓн негӹцӹм 1523-шы ин пиштӹмӹ. Тӹ годымок, ти вӓрӹштӹ кырык марынвлӓн яжон, цаткыды пренявлӓ гӹц ӹштӹмӹ Цепель кӓрмӓн гишӓнӓт мары историквлӓ попат. Кӹзӹт якте Шурдӹнг лишнӹ тӹ карман годшаш лаксаквлам ужаш лиэш, кыдывлӓ Супротивный ключ изи ӓнгӹр доны ылыт. Ти вӓрӹштӹ первиш кырык марынвлӓ ӹшке йымывлӓштӹлӓн ыдылыныт дӓ цӧкленӹт. Цӧклӹмӓш овуца кӹзӹт яктеок перегӓлт кодын да тенге и йӹде кыдӹтидӹ кырык марынжы тышкӹ 11-шӹ сентябрьын йыдым ыдылаш каштыт. 1520-шӹ ивлӓн Московин кугижӓжӹ Азан ваштареш кредӓлӹн дӓ ӹшке территорижӹм кымдаэмдӓш цацен. Тӹ ивлан ти кугижӓнӹшӹн ирвел пӹсмӓнжӹ Шур тӹр мыч кен. Кырык марынвлӓн карманым лыпшен шумыкы, стрелецвлӓ Шур тӹреш Васили III-шы князь лӹмеш руш карманым шӹндӓт дӓ тӹдӹлӓн Васильевым Новгород лӹмӹм пуат. Ынянӓш лиэш, Цепель карманым рушынвлӓ доно шӓлӓтӹмӓш эдем вӹрӹм йоктарыде эртӹде. Халык лошты ти лӹмӹм кӹтӹкемден, Васильсурск манаш тӹнгӓлӹнӹт. Ти кредӓлмӓшвлӓ гишӓн Руш историографиштӹ когонжок ак сирӓлт. Тӹ годымок, Шурдӹнг гишӓн сирӹмӓштӹ, ситӓлык изи самыньвлӓм моаш лиэш, шамаклан, пӹтӓрижӹ Ш. форпост семӹнь ылшы карман ылын, тидӹм пӓленӓ, но кыдыжы тӹдӹлӓн тӧрӧк хала статусым пуат. Шурдӹнг карман 1-шӹ сентябрьын [1523 ин йӓмдӹ лин дӓ тӹдӹн йӹржӹ кымда лаксак дӓ кӱан стенӓ ылын. Тидӹжӹ марынвлӓ карманым ӹнжӹштӹ атакуеп манын, ӹштӹмӹ ылын. Азан тадарвлӓ Шурдӹнглӓн тырын ӹлӓшӹжӹ когонжок ирӹкӹм пуделыт дӓ Азаным рушынвлӓн кырык марынвлӓн палшыкышты доно сӹнген нӓлмӹштӹ якте, ти карманым 1536-шы да 1539-шӹ ин кыравен лыктыныт. Азан 1552-шы ин сӹнгӹмӹ лин дӓ тенге Шурдӹнг форпостын керӓл ылмыжым ямда. 1779-шӹ ин Шурдӹнглӓн уезд хала статусым дӓ Василь лӹмӹм пумы. 1781-шӹ ин 16-шы августын тӹдӹн гербшӹм яралеш лыктыт. Уезд хала семӹнь Ш. 1927-шӹ и якте ылын. Кугижӓ жепӹн Ямангаш монгырыштыш Йыл тӹрӹштӹш кыдӹ-тидӹ кырык мары солажы ти уездӹш пырен. Йӱрнӹӓт ти уездӹштӹ ылын. Вара нӹнӹм Мары Эл Республикыш ушымы. 1979-шӹ и якте эче Шурдӹнг хала сӹнӓн цаткыды когосола ылын, Шурын сиржӹ вӹдӹшкӹдӓ йыжнен валымыжы паштек, Шурдӹнгӹн ӱл, сек исторический районжы курымеш ямын, пӧртвлӓ пыдыргенӹт дӓ ти эксӹкӹштӹ кок эдем колен. Тидӹ паштек Ш. изиэмӓш дӓ цевер сӹнжӹм ямдаш тӹнгӓлӹн.

Экономика дон инфраструктура

Шурдӹнгӹштӹ 1524--шӹ инок йӓрмингӓ ӹштӓш тӹнгӓлӹн, вара тӹдӹм Макарын монастир- докы (махань ин пӓлӹ агыл), а 1817--шӹ ин Угарманыш ваштымы. Уезд хала семӹнь Шурдӹнгӹм паянеш шотлаш лиэш ылын. Йыл да Шур тӹрӹштӹ вӓрлӓнӓӓт тылвышвлӓ тӹштӹ шукын ылыныт, кыдыжы лач эртен веле, но шукынжок тӹштӹ шалгенӹт. Совет жепӹн Шурдӹнгӹштӹ кого пристин ылын, варажы лач Метеор дон Ракетывлӓлӓн веле вӓр кодын, кӹзӹт тӹштӹ дебаркадерӹм ак шагалтеп дӓ вӹд пындашыштыш шылдыран тылвышвлӓӓт ак кашеп. Вес вӓре кеӓш манын телӹм Шур гач кемӹлӓ, и кемӹкӹ Шурдӹнг – Пыле Кырык- паром каштеш, а кыды автомобилистшӹ шоссе корным айыра: кыды ти солам Кырык сир доно уша. Шурдӹнгӹштӹ лапкавлӓ, кафе, почта, шонгывлан пӧрт, амбулатори, поссовет ӹштӓт.

Туризм, культура, тымдымаш пӓша

Шурдӹнг панорама. Мӹндӹрнӹ, шалахайышты Шур, вургымлашты Йыл

Тидӹ гӹц пасна Шурдӹнг пиш косир дӓ цевер вӓрӹштӹ шыпшылт вазынат, Кугижӓ годымок тӹштӹ пансионатвлӓ дон кӓнӹмӹ портвлӓм пачмы ылын. Ти вӓрвлӓм эче Изи Швейцари - лӹм доно пӓленӹт. Кӓнгӹжӹм тӹштӹ ӹлӹмаш шолмылаок шолын, кӓнӹшӹвлӓжӹ Угарман гӹц веле агыл, тенгеок Моско-дон Петербург- гӹцӓт ылыныт. Шурдӹнг доно шукы кырык мары пӓлӹмӹ эдемӹн ӹлӹмӓшӹжӹ кӹлдӓлтӹн, тӹштӹ Григорьев-Эмаш, Никон Игнатьев, Шадт Булат, Митюк, Владимир Сузы, поэтвлӓ Николай Егоров, Атюлов Анатолий, Валери Микор, артньыквлӓ Ефимов Измаил дон Алдушкин Сергей шӹренок ылыныт. Шурдӹнгӹштӹ мырывлӓм сирӹшӹ Лев Маликеев ӹлен. Пӓлӹымӹ рушынвлӓ логӹц Александр Радищевӹн, Исаак Левитанын, Иван Шишкинӹн, поэт модернист Николай Кузминӹн лӹмвлӓштӹм пӓлдӹртӓш лиэш. Кого Вырсы жепӹн Шурдӹнгӹштӹ Москваштыш Кого театр эвакуациштӹ ылын. Шурдӹнгӹштӹ Культура пӧрт, библиотека дӓ кӹдӓлӓш школ ӹштӓт. Тӹштӹ Шур монгырыштыш кыдӹтидӹ кырык марынжы тыменешю Тӹшкӹ нӹнӹ Шур школ паштек кеӓт. Школышты кырык мары йӹлмӹм ак тымдеп.