Ӓвӓсир
Ӓвӓсир (рушла Новая Слобода) — сола Кырык сирӹштӹ.
Истори
тӧрлӓтӓшСола Шур йогы сирӹштӹ вӓрлӓнӓ. 2001-шӹ ин Ӓвӓсирштӹ 140 эдем ӹлен. Шур сир тӹр якте ик уштыш нӓрӹ. Ӓвӓсир сола Цикмӓ гӹц 64 дӓ Шурдӹнг гӹц 7 уштыш ӧрдӹжӹштӹ киӓлтӓ. Сола 1868-шӹ ин пачмы кырык мары пӱэргӹ Шур монастир лишнӹ 1920-шы ивлӓн ӹлянен. Солалан тӹнгӓлтӹшӹм пушывлӓ Микорсола дон Пӹнгелйӓл гӹц ылыныт. 1920-шы ивлӓн монастирӹм питӹрӹмӹ дӓ церкӹвлӓм сӹмӹрӹмӹ. Церкӹвлӓм пыдыртымы яктежок Ӓвӓсирӹштӹ Кырык Мары Педетхникумым пачмы. Маняр специалист педагогын дипломым нӓлӹн — пӓлӹ агыл, но ти техникум кырык мары интеллигенцим йӓмдӹлӹшӹ ӓпшӓткудыжы лин. Педтехникумышты кырык марынвлӓлӓн кымдан пӓлӹмӹ эдемвлӓ тымденӹт дӓ тыменьӹнӹт. Нӹнӹ логӹц Григорьeв-Эмӓш Пётр, Пет Першутын дӓ Митюкын лӹмӹштӹм пӓлдӹртӓш лиэш. Техникумым 1924-шӹ ин Цикмӓ халашкы ваштымы. Монастир сага кугижӓ жепӹн кок классан школ ылын, кышты кырык мары ӹрвезӹвлӓ лыдаш-сирӓш тыменьӹнӹт. Нӹнӹ логӹц иктӹжӹ — пӹтӓриш мары романым сирӹшӹ Никон Игнатьев (1895, Кырык сир — 1941, Мӹндӹр Ирвелнӹ лӱэн пуштмы).
Монастирӹм питӹрӹмӹкӹ, кыдын кок церкӹжӹм 1928-шӹ ин урыктымы, 1930-40-шӹ ивлӓн солашты текстильӹм лыкшы комбинат (тӹдӹ 1950-шӹ ивлӓн питӹрӹмӹ лин, 1974-шӹ и якте левӓшде охыр шалген, вара пыдыртенӹт дӓ Макарсирӹштӹ пекарныйым шӹнденӹт, кӹрпӹцвлӓжӹ монастир годшашок ылыт), а Кого Вырсы жепӹн Тетя Пӧрт ылын. 1930-шы ивлӓн «Якшар Пролетарий» колхоз ӹштен, седӹндонат вӓрӹштӹш халык ти солам эче Пырлетар манын лӹмдӓ. Колхозвлӓм когоэмдӹмӹ велдӹк, солам «Россия» колхозыш ушымы лин. ӹшке жепӹнжӹ тӹштӹ кого ышкал фермӹ ылын. 1960-шы ивлӓн монастирӹн территориэшӹжӹ «Сура» лӹмӓн турбазым пачмы. Туриствлӓн кӓнӓш толмышты анзыц, май мычашын ик ӓрня нӓреш цилӓ Кырык сир гӹц сек хытыр-патыр сола кудыло пӓшӓзӹвлӓ кӓненӹт. Йӹрвӓш лач кырык мары шая, мыры дӓ куштымы сем веле шактен.
Чебоксар ГЭС-ӹм колтымы анзыц сола лишнӹш алыквлӓштӹ пел Кырык сиржӹ, молнамшы Йоласал районыш пырышы солавлӓ, шудым ӹштен, тидӹ гишӓн яжон артньык Измаил Ефимовын фотовлӓжӹ гӹц пӓлен нӓлӹнӓ. Кого Вырсы жепӹн Ӓвӓсир лишнӹш алыквлӓштӹ окопвлӓм капайымы дӓ нӹнӹжӹ 1979-шӹ и якте перегӓлт кодыныт. Вара тиды цилӓ вӹд лӹвӓлӓн лин.
Ӓвӓсир сола доно техень пӓлӹмӹ эдемвлӓн лӹмӹштӹ кӹлдӓлтӹн: Анатолий Атюлов (поэт), Зорина Зоя (Мары университетӹн профессоржы), Валери Микор (поэт, сирӹзӹ, литература критик). Седӹ, солан историжӹм сола халык ӹштӓ, а ти солашты пиш шытыр дӓ хытыр кырык марынвлӓ ӹлӓт. 2006-ы ин Ӓвӓсирӹштӹ угӹц Шур монастирӹм пачмы. 2001-шӹ ин Ӓвӓсирӹштӹ 140 эдем ӹлен.
Йӹлмӹ
тӧрлӓтӓшПопымышты доно Ӓвӓсирвлӓ кырык мары йӹлмӹн Йоласал семӹнь попат. Шамаклан «тури» шамакым кычылтыт. Ӓвӓсирвлӓ дӓ тенгеок тӹдӹн пашкуды Этьвайныр, Краселицӹ дӓ Оврашныр солавлӓштӹш марынвлӓ кужы кӓпӓнвлӓ дӓ чыкатавлӓ ылыт. Шукынжок кӹзӹтшӹ жепӹн фермервлӓ дӓ махань-шон изи бизнес доно ӹшкӹлӓнӹштӹ ӹлен лӓктӓш йӧнвлӓм мот. Сола йӹр курымаш пистӹвлӓ кушкытат, тӹштӹ шукынжом мӱкшӹм анжат, тенгеок колым лоат дӓ тидӹм Шурдӹнгӹштӹ, Микрӓкӹштӹ, Цикмӓштӹ, Йошкар-Олашты дӓ Угарманышты выжалат.
Кӹзӹт Ӓвӓсир солашты ӹндекшиӓш школ ӹштӓ, кыды, 1874-ӹ ин пачмы исторический пӧртӹштӹ вӓрлӓнӓ. Ти школышты 1920-шы ивлӓн кӱшнӹрӓк пӓлдӹртӹмӹ Кырык Мары Педтехнимум ӹштен.
Экономика. Транспорт. Инфраструктура
тӧрлӓтӓш
Солашкы автотранспорт дӓ ялын вӓрештӓш лиэш. Но корнын худа ылмыжы велдӹк тӹшкӹ лач джип авто доно веле варештӓт. Ӓвӓсирӹш Цикмӓ гӹц Яштуга автобусеш Вӹцпистӹ якте толман. Автобус чӹм (шагалмы вӓр) гӹц сола якте 9 уштыш. Солашты почтын 425314 номерӓн конторыжы, 2 лапка, тотлы сыкырым кӱэтшӹ пекарньы, библиотека, фельдшерский пункт ӹштӓт. Тумерлӓ лесничествӹн пум пӹчкедӹмӹ цех улы. Ӓвӓсирӹштӹ Шур монгыр солавлӓн шӹгерлӓ вӓрлӓнӓ.
Архитектуры шотышты Ӓвӓсир вес кырык мары солавлӓ гӹц когон айыртемӓлтеш: тӹштӹ 150 и перви чангымы кок этажан пӧртвлӓ эче перегӓлт кодыныт, кыдывлӓ лин кердеш, шукыштат агыл шӱн пытӓт лиэш. Ти пӧртвлӓм кырык марынвлӓ оксам поген шагалтенӹт. Нимат ӹштӓш агыл гӹнь, тенге мӓ историнӓн ик важшым ямденӓ. Туризм шотышты Ӓвӓсир дон йӹржӹ ылшы солавлӓ пиш интересный обьектвлӓ ылыт — тӹштӹ техень косир дӓ цевер вӓрвлӓ, кыхеньвлӓм Кырык сирнӓн вес лыквлӓштӹжӹ ат уж.
Сола лишнӹ техень вӓрвлӓм пӓлдӹртӓш лиэш: Микорсир, 1920-шы ивлӓн Микорсола гӹц толшывлӓ 6-7 изи пӧртӓн солам ӹштенӹт, варажы цилӓнӓт Ӓвӓсирӹшкӹ ӹлӓш ванженӹт. Ар-Пӹнгель (рушла — Хмелевка): солан кечӹвӓл велнӹжӹ йогышы изи ӓнгӹр, кыды Угарман областьын Воротын районын Мелепка сола лишнӹ Йылышкы йоген пыра. Тьыпакырык, Шурдӹнгӹш кешӹлӓ сола вуйышты шалахай монгыреш кодеш. Морка Сир, Кавшта Лап, Ӱштӹ Вӹдсӹнзӓ, Толстух Нер, Лашман Кӹвер — Ар-Пӹнгель сирӹштӹш сӓрӓнвлӓ дон вӓрвлӓн лӹмвлӓштӹ.
Курымеш ямыныт: Кого Йӓр, Карашуа, Кӹрӹш йӓр, Кым йӓр, Павыл йӓр, Аннан йӓр, Шӱдӹпачаш Лык, Ошкы Лап — Шур алыквлӓштӹ ылшы йӓрвлӓ дон вӓрвлӓн лӹмвлӓштӹ. Кӹзӹт нӹнӹ вӹд лӹвӓлнӹ ылыт.